Ταξίδι στα Κύθηρα

Από την ομώνυμη ταινία του Αγγελόπουλου,ο'τι για μένα αξίζει είναι η ατάκα του Παπαγιαννόπουλου: "χάσαμε κι οι δυο"!
Ασφαλώς έτσι είναι.Σε έναν εμφύλιο πόλεμο δεν υπάρχουν νικητές.Αυτό το μήνυμα θα έπρεπε να διαχέεται σε ολόκληρη την ταινία,όπως ακριβώς η συγκινητική κραυγή του Αλέξανδρου Ζαούση στον επίλογο του έργου του "Η Τραγική Αναμέτρηση": "ποτέ ξανά"!
Δεν είμαι βέβαιος πως περνάει αυτό το μήνυμα το "Ταξίδι" του Τεό. Τουλάχιστον δεν αποκόμισα αυτή την αίσθηση.Στο έργο,ο πολιτικός εξόριστος (έξοχος Μάνος Κατράκης) επιστρέφει μετά από 32 χρόνια στην πατρίδα,αλλά κουβαλάει μαζί του το παρελθόν και τις εμμονές του.Πέρα απ'τις λυρικές στιγμές,με τη βαθιά υπαρξιακή αναφορά (ο χορός του Κατράκη στο νεκροταφείο με τους νεκρούς συντρόφους και βέβαια,το φινάλε με τη σχεδία να χάνεται στο πέλαγος),στην ταινία υπάρχουν οι ιδεολογικές υπομνήσεις που -για μένα- ακυρώνουν την αναγκαία υπαρξιακή ουδετερότητα.Η αγωνία δηλαδή του ατόμου,είναι μια αγωνία ιδεολογικά στρατευμένη,όχι μια αγωνία που αγκαλιάζει ολόκληρη την υπαρξιακή κραυγή του ανθρώπου.Το σβήσιμο του Κατράκη στο πέλαγος,ενώ θα μπορούσε να συμβολίσει τον εναγκαλισμό του ανθρώπου με το άγνωστο άπειρο που τον περιβάλλει,μοιάζει να χάνει τη μεταφορική του δύναμη και να στοιχειοθετεί το μοιραίο επίλογο του αμετανόητου δογματικού.
Ο Κατράκης σε όλη την ταινία δε δείχνει ίχνος αυτοκριτικής διάθεσης-πόσο μάλλον μεταμέλειας.
Ο ιδεολογικός του αντίπαλος Παπαγιαννόπουλος αντίθετα,δείχνει να έχει περάσει ακόμη πιο μακριά απ'τη μεταμέλεια,στην ενοχή.
Αυτή η αντίφαση είναι σημειολογικά σημαντική,γιατί αποκαλύπτει την υπόρρητη οπτική του σκηνοθέτη,αυτή την αντίληψη που εμποδίζει την ουσιαστική συμφιλίωση: την άποψη δηλαδή πως "χάσαμε κι οι δυο",επειδή ηττήθηκε η παράταξη του Κατράκη ενώ-δήθεν-αν συνέβαινε το αντίθετο,δε θα "χάναμε".
Αλλά η αλήθεια είναι διαφορετική: χάσαμε κι οι δυο,γιατί ο εμφύλιος σκοτώνει τον ανθό του έθνους,καταστρέφει τις υποδομές της οικονομίας και διχάζει το σώμα της κοινωνίας για δεκαετίες.Δηλητηριάζει την κοινωνική ζωή,εμποδίζει τον εκδημοκρατισμό της Πολιτείας,καλλιεργεί στερεότυπα μίσους αντί για κλίμα αλληλεγγύης και συναδέλφωσης.Χάσαμε κι οι δυο εξ αιτίας όλων αυτών και εξ αιτίας των μεταπολεμικών πολιτικών διακρίσεων και διώξεων που εφάρμοσαν οι νικητές,ναι! Αλλά,αν η κατάληξή του ήταν διαφορετική,θα χάναμε περισσότερο: η χώρα θα προσδένονταν στο σοβιετικό μπλοκ,η δημοκρατία θα καταργούνταν σε κάθε επίπεδο,η οικονομία θα καρκινοβατούσε για δεκαετίες και στην κοινωνία θα εμπεδώνονταν αντιλήψεις στρατωνισμού,αλληλοπαρακολούθησης,γενικευμένης δυσπιστίας,φόβου και αυτοαναφορικότητας..Αυτό συνέβη σε κάθε χώρα που είχε αυτή τη μοίρα και δεν έχουμε καμία ένδειξη να υποθέσουμε πως στη δική μας τα πράγματα θα εξελίσσονταν διαφορετικά.
Χάσαμε κι οι δυο λοιπόν Τεό,αλλά μπορούσαμε να χάσουμε και περισσότερο!
Αυτή η διαπίστωση,είναι αναγκαίο να γίνει εκατέρωθεν,γιατί αν αποδεχτούμε τη συλλογιστική του σκηνοθέτη,εισερχόμαστε στο χώρο της -ιστορικά αναπόδεικτης- δήθεν χαμένης ευκαιρίας και καλλιεργούμε,αντί συναδέλφωσης,κλίμα ρεβανσισμού. Και η ιστορική ρεβάνς αποκλείει εξ ορισμού το αναγκαίο "ποτέ ξανά"!

Αυτές οι διαπιστώσεις,έρχονται πια εκ των υστέρων μια και η ταινία γυρίστηκε πριν από τριάντα χρόνια.Λυπάμαι όμως που οι πολιτικές εξελίξεις μοιάζουν να τις επιβεβαιώνουν,τουλάχιστον σε επίπεδο κλίματος και κοινωνικής οξύτητας.

Υπάρχει βέβαια κι ένα άλλο ταξίδι στα Κύθηρα.
Αυτό που ονειρεύεται ο αφηρημένος τραπεζικός υπάλληλος Κλεό (Τάκης Χορν),καθώς χαζεύει τον ομώνυμο πίνακα του Watteau στο υποκατάστημα της τράπεζας.Ο Κλεό ονειρεύεται ο'τι κάθε άνθρωπος: ευδαίμονα βίο! Το ίδιο ασφαλώς ονειρεύεται κι ο Σπύρος (Κατράκης) μόνο που το αναζητά με διαφορετικές μεθόδους.Ο Κλεό,αντίθετα,είναι απόλυτα αστός: συνεπής μέχρι κεραίας στην εργασία του,ευγενής με τους συναδέλφους,προσαρμοσμένος στις νόρμες λειτουργίας της τράπεζας.Η φαντασίωση της ευδαιμονίας και οι ονειροπολήσεις,αποτελούν ένα αναγκαίο ψυχολογικό καταφύγιο,δίχως να διαταράσσουν την καθημερινότητα.Ως τη στιγμή βέβαια,που όλα ανατρέπονται από τον υπέρτατο πειρασμό:η γοητευτική Μιμπή (Υβόν Σανσόν) είναι το ένσαρκο πλέον -και όχι αφηρημένο- όνειρο. Το λογιστικό λάθος η προϋπόθεση εκπλήρωσής του.Ο αλαζόνας διευθυντής (Χρήστος Τσαγανέας),το αναγκαίο περιβαλλοντικό ερέθισμα για να παραμεριστούν και οι τελευταίοι ηθικοί ενδοιασμοί: "και βούτηξες τα λεφτά",όπως λέει γλαφυρά ο Αυλωνίτης.
Πίσω από τη φαινομενικά κοινότοπη ιστορία,υπάρχουν αξιοσημείωτες υπαρξιακές αναφορές: ο προαιώνιος θηλυκός πειρασμός, ο άντρας που ενδίδει πουλάει την ψυχή του προδίδοντας τις αρχές του, η λάμψη της ματαιοδοξίας,το αγωνιώδες αίτημα του carpe diem ("μια ζωή την έχουμε"),η προδοσία των φίλων (αλλά και η ανέλπιστη φιλία με το δεσμοφύλακα),η τύχη ως μοιραίος αστάθμητος παράγοντας στ'ανθρώπινα σχέδια και,τέλος,η πικρή διαπίστωση πριν τη φυγή: "δεν υπάρχουν τα Κύθηρα,Μανώλη"!
Μια ηθογραφία εποχής,αστικού τύπου ασφαλώς,αλλά με ανενδοίαστη υπονόμευση της ματαιοδοξίας της αστικής τάξης και ηθική απαξίωση των απεχθών εκπροσώπων της (ο μαυραγορίτης,"πλουτίσας επί κατοχής" Παπαγιαννόπουλος).Και ένα έργο,με άμεση αναφορά στο αξιακό υπόβαθρο του καθημερινού ανθρώπου: από τον Κλεό,στο δεσμοφύλακα,ο άνθρωπος δεν παύει ποτέ να εκπλήσσει με το ατομικό του ηθικό στοιχείο και την απρόβλεπτη δράση του,προϊόν της ελευθερίας του.
Εκτός από τα σκηνοθετικά στοιχεία,αυτό ίσως συνιστά και τη μεγαλύτερη διαφοροποίηση του Τζαβέλλα απ'τον Τεό: ο Σπύρος (Κατράκης) περιφέρεται εντός του ιδεολογικού του πλαισίου,ο Κλεό δε διστάζει να το υπερβεί. Ο Σπύρος,ακόμη κι όταν αντιφάσκει (όταν έρχεται σε αντίθεση με το χωριό για την πώληση της γης,υπερασπιζόμενος...την ατομική του ιδιοκτησία) το κάνει με το φωτοστέφανο της ιδεολογικής συνέπειας.Ο Κλεό ,γνωρίζει ακριβώς πότε διαπράττει το ατόπημα και αποδέχεται την ατομική ευθύνη της επιλογής του,δίχως να ζητά "τον έπαινο του Δήμου".

Και στις δυο ταινίες,το φινάλε υιοθετεί το μοτίβο της φυγής.
Μόνο που στην περίπτωση του Αγγελόπουλου,η φυγή ταυτίζεται με τη συντριβή ενώ,ο Τζαβέλλας την εμφανίζει ως διέξοδο.Συνυπολογίζοντας και τον προορισμό,το πλοίο για την Αμερική,είναι υπόσχεση ελευθερίας.
Και στις δυο ταινίες,υπάρχει ο Διονύσης Παπαγιαννόπουλος,αυτός ο έξοχος,μεγάλος ηθοποιός,που έζησε και έφυγε μόνος.
Και στις δύο ταινίες τέλος,υπάρχουν τα Κύθηρα ως συμβολισμός: το ταξίδι στη γη της ανεμελιάς,η δραπέτευση σ'έναν κόσμο ευδαιμονίας και απολαύσεων,μακριά απ'το άχθος της καθημερινότητας.Αυτή η ονειρική φαντασίωση,είναι η αισθητική προϋπόθεση των μεγάλων ιδεολογικών και θρησκευτικών ουτοπιών: ένας άλλος κόσμος,καλύτερος μας περιμένει...

Φυσικά,εναπόκειται στον καθένα να οραματιστεί τα δικά του Κύθηρα ή και ν'αποφασίσει πως "δεν υπάρχουν Κύθηρα".Η επιλογή,είναι απόλυτα ατομική,απόλυτα σεβαστή.Υποθέτω πως εγώ, ακόμη την αναζητώ.
Ο Λάμπρος Πορφύρας,έδωσε μια γλαφυρή περιγραφή του ταξιδιού.Το ποίημα αυτό το αγαπούσαν δυο παλιοί δικηγόροι της Λευκάδας και το απήγγειλαν σε κάθε ευκαιρία.Έχουν από καιρό φύγει για το μεγάλο ταξίδι.
Ο ένας ήταν μπον βιβέρ,ψαροντουφεκάς και ποιητής.

Ο άλλος, ήταν ο πατέρας μου.


                                       -Το Ταξίδι-

'Ονειρο απίστευτο η λιόχαρη μέρα! Κι εγώ κι η Αννούλα,
λίγοι παλιοί σύντροφοι μου και κάποιες κοπέλλες μαζί,
μπήκαμε μέσα σε μια γαλήνη, μεθυσμένη βαρκούλα,
μπήκαμε μέσα και πάμε μακρυά στης χαράς το νησί.

Ούτ'ένα σύννεφο κι ούτ'ένας μαύρος καπνός στον αγέρα.
Πλάι μας στήθη ερωτιάρικα κι άσπροι χιονάτοι λαιμοί,
φως στα μαλλιά τα ξανθά, φως στο πέλαγος, φως πέρα ως πέρα.
Μα ποιος επήγε ποτέ του μακρυά στης χαράς το νησί;

Ω! τι με νοιάζει κι αν πάμε ως εκεί; Τι με νοιάζει; Γελάει
όλ' η γλυκειά συντροφιά μου, γελά η θλιμένη ζωή,
στ' άπειρο μέσα κυλάμε κι η Αννούλα τρελλά τραγουδάει:
Όπου και να 'ναι μακρυά θα φανεί της χαράς το νησί...

27/5/2015