Η οπτική του Stiglitz

Διάβασα πρόσφατα το "Τίμημα της Ανισότητας" του Joseph Stiglitz.
Πρόκειται για μια ανάλυση της σύγχρονης οικονομικής κρίσης,καθώς και μια παράθεση ενδεικτικών προτάσεων υπέρβασής της,από τη σκοπιά του έγκριτου νομπελίστα οικονομολόγου.Ο Stiglitz είναι οπαδός της "ισορροπίας ανάμεσα στις αγορές και την κρατική ρυθμιστική παρέμβαση",ανήκει δηλαδή με την ευρύτερη έννοια στους υπερασπιστές των κυβερνητικών παρεμβάσεων στη λειτουργία της αγοράς.Δεν είναι λοιπόν με κανέναν τρόπο οπαδός του laissez-faire καπιταλισμού,ούτε βέβαια και σοσιαλιστής.Μπορούμε να τον κατατάξουμε για λόγους πολιτικού προσανατολισμού στους οικονομολόγους-θιασώτες του Κέυνς.

Σε κάθε περίπτωση,η άποψή του παρουσιάζει ενδιαφέρον.Μολονότι επικεντρώνεται στις οικονομικές εξελίξεις της Αμερικανικής αγοράς,οι θέσεις του και οι προτάσεις του έχουν ισχύ και για ευρύτερες οικονομικές εφαρμογές.

Ο Stiglitz θεωρεί πως η εισοδηματική ανισότητα στις ΗΠΑ οξύνεται συνεχώς τις τελευταίες δεκαετίες.Παραδέχεται μεν πως η οικονομία της αγοράς επαυξάνει το συνολικό πλούτο,αλλά εκτιμά πως η άνιση κατανομή του δημιουργεί κοινωνικές εντάσεις.Κατά τη γνώμη του,το ΑΕΠ δεν εκφράζει αξιόπιστα το επίπεδο ευμάρειας ενός έθνους αφού,σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης,μπορεί να παράγεται εκτός εθνικών συνόρων και επομένως να αφορά άλλες οικονομίες.Προτείνει την υιοθέτηση του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος ως δείκτη οικονομικής ανάπτυξης μιας εθνικής οικονομίας.

Για τη γέννηση της φούσκας στην αγορά ακινήτων στις ΗΠΑ και τις επακόλουθες συνέπειές της (αδυναμία αποπληρωμής δανείων,κατασχέσεις σπιτιών,πρόβλημα στέγασης πληθυσμού),ο Stiglitz κατηγορεί ευθέως το χρηματοπιστωτικό τομέα (τις τράπεζες) διότι ακολούθησαν πολιτικές εύκολου αθρόου δανεισμού,με αποτέλεσμα να παρασύρουν χιλιάδες πολίτες οι οποίοι δε διέθεταν την απαιτούμενη πληροφόρηση ή κρίση για να αποφύγουν τη σύναψη δανείων που υπερέβαιναν τις δυνατότητές τους.Στο σημείο αυτό όμως,προκύπτει μια αντιφατική θέση.Ο Stiglitz μέμφεται την Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ (Federal Reserve Bank) διότι ενθάρρυνε τις τράπεζες να ακολουθήσουν αυτή την πολιτική και στη συνέχεια,όταν διαπιστώθηκε αδυναμία αποπληρωμής δανείων και έλλειψη ρευστότητας,έσπευσε να τις διασώσει επειδή το κόστος κατάρρευσής τους θα ήταν κοινωνικά δυσβάστακτο ("too big to fail").
Θα έπρεπε-γράφει ο Stiglitz-να αφήσουν τον καπιταλισμό να λειτουργήσει: να αφήσουν τις τράπεζες που είχαν εκτεθεί σε μη εξυπηρετούμενα δάνεια,να πτωχεύσουν.Το κράτος αναλαμβάνει να εγγυηθεί τις καταθέσεις των πολιτών και οι μέτοχοι και τα στελέχη της τράπεζας υφίστανται το κόστος της πτώχευσης.Είναι ενδιαφέρον ό'τι την ίδια ακριβώς άποψη έχουν και οι φιλελεύθεροι οικονομολόγοι,οι οποίοι θεωρούν πως τα προγράμματα διάσωσης των τραπεζών είναι άδικα διότι μετακυλίουν στην κοινωνία το κόστος της τραπεζικής αφροσύνης και,επιπλέον,ενθαρρύνουν τις τράπεζες να εξακολουθήσουν παρόμοιες πολιτικές δανεισμού αφού γνωρίζουν πως το κράτος θα σπεύσει να τις διασώσει.
Ταυτόχρονα όμως,ο Stiglitz προτείνει και κάτι άλλο: τη διαγραφή των χρεών των πολιτών που αδυνατούν να τα αποπληρώσουν,σε βάρος φυσικά της τράπεζας! Μ'αυτόν τον τρόπο,οι τράπεζες θα αναγκαστούν να είναι πιο προσεκτικές στη χορήγηση δανείων αφού θα ξέρουν πως μπορεί να χάσουν τα χρήματά τους! Η πρόταση αυτή βέβαια έχει προβλήματα: γιατί να δανείσει μια τράπεζα,αν γνωρίζει πως μπορεί ο δανειστής να επικαλεστεί αδυναμία αποπληρωμής και να τη βγάλει καθαρή? Γιατί,να πληρώσουν οι πολίτες το κόστος από δάνεια που πήραν κάποιοι και ξαφνικά δήλωσαν αδυναμία αποπληρωμής?

Ένα άλλο στοιχείο στην ανάλυση του Stiglitz είναι το γεγονός πως παραδέχεται ό'τι οι αγορές δε δρουν ανεξέλεγκτα,αλλά πάντοτε σε περιβάλλον κυβερνητικών παρεμβάσεων οι οποίες έχουν διανεμητικά αποτελέσματα.Κάθε κυβερνητική παρέμβαση,έχει οικονομικές επιπτώσεις,κατά κανόνα στη διανομή του πλούτου.Ο Stiglitz αποδέχεται την αναγκαιότητα αυτής της διανομής προς όφελος των οικονομικά ασθενέστερων ομάδων.

Ο Stiglitz ως Κευνσιανός,έχει ήδη αποδεχθεί κάποιες αρχικές τοποθετήσεις:
α)"δεν έχει τόση σημασία ο πληθωρισμός,όσο οι πολιτικές πλήρους απασχόλησης":αυτό σημαίνει πως το κράτος "νομιμοποιείται" να επιδοτεί προγράμματα εργασίας (ακόμη και μη παραγωγικής ?) και να προβαίνει σε επενδύσεις κεφαλαίων προκειμένου να ευοδωθεί η επιχειρηματική δραστηριότητα,οι συναλλαγές και η προσωρινή έστω απασχόληση.H άποψη αυτή,υπακούει στη λογική της τόνωσης της ζήτησης ως παράγοντα ευόδωσης της οικονομικής δραστηριότητας.Έχει κάποια ισχύ,αλλά έχει και όρια: πρώτα παράγεις και μετά καταναλώνεις,όχι το αντίστροφο...
β) "οι κρατικοί προϋπολογισμοί διαφέρουν ουσιωδώς από τους οικογενειακούς,διότι τα κράτη διαθέτουν δυνατότητες δανεισμού,πιστωτικών διευκολύνσεων και νομισματικών ρυθμίσεων (υποτίμηση) που δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν οι πολίτες κατά βούληση".Η άποψη αυτή είναι ευθέως αντίθετη μ'αυτήν που διατύπωσε ο Adam Smith στο "Wealth of Nations" και νομιμοποιεί πολιτικές αρνητικού ισοζυγίου δίχως ιδιαίτερη έμφαση στις μελλοντικές επιπτώσεις."Μακροπρόθεσμα άλλωστε,είμαστε όλοι νεκροί" όπως έγραψε και ο Κέυνς και συνηγορεί και ο Stiglitz.Πρόκειται κατά τη γνώμη μου,περισσότερο για ηθική παρά για οικονομική επιλογή διευθέτησης των πραγμάτων.
γ) "οι υφέσεις προκαλούνται από έλλειψη ζήτησης.Όταν το κράτος περικόπτει τις δαπάνες του η ζήτηση μειώνεται ακόμη περισσότερο και η ανεργία αυξάνεται" και "οι φούσκες είναι κομμάτι του δυτικού καπιταλισμού από τις απαρχές του".Θεμελιωδώς διαφορετική είναι η άποψη που έχει διατυπώσει ο Mises στο "Human Action" περιγράφοντας τον εμπορικό κύκλο και τη δημιουργία της φούσκας ως συνέπειας της αλόγιστης πιστωτικής επέκτασης.

Για το Ελληνικό πρόβλημα,ο Stiglitz μας καταλογίζει πως "καταναλώναμε πολύ περισσότερα απ'όσα μπορούσε το εισόδημά μας να δικαιολογήσει" αν και δεν είναι σαφής στην κρίση του ως προς το αποπειραθέν δημοψήφισμα Παπανδρέου (για την ακρίβεια αφήνει να εννοηθεί πως θα μπορούσαν οι Έλληνες να κηρύξουν στάση πληρωμών έναντι των πιστωτών τους,δίχως όμως να αναλύει τις συνέπειες ενός τέτοιου εγχειρήματος).

Τι προτείνει ο Stiglitz απέναντι στην κρίση? Σε γενικές γραμμές τα εξής:
-Χαλιναγώγηση του χρηματοπιστωτικού τομέα,διαφάνεια στην τραπεζική λειτουργία,κλείσιμο υπεράκτιων τραπεζικών κέντρων,νομοθεσία προστασίας του ανταγωνισμού,περιορισμό των μπόνους των διευθυντικών στελεχών,μεταρρύθμιση του πτωχευτικού δικαίου ώστε "ο δανειστής να επωμίζεται τις κύριες συνέπειες ενός σφάλματος"(!),τερματισμό των προνοιακών φορολογικών ρυθμίσεων για τις εταιρείες.
-"Προοδευτική" φορολογία.Φορολόγηση των υψηλών εισοδημάτων με συντελεστή "ίσως και πάνω από 70%" (!).
-Υγειονομική περίθαλψη για όλους και ενίσχυση προγραμμάτων κοινωνικής προστασίας.
-Έλεγχο στην παγκοσμιοποίηση,ρυθμίσεις στις διασυνοριακές κινήσεις κεφαλαίων
-Δημοσιονομική πολιτική με στόχο την "πλήρη απασχόληση",το θετικό εμπορικό ισοζύγιο,το δανεισμό για επενδύσεις "υψηλής απόδοσης"(?),την κρατική χρηματοδότηση νέων επιχειρήσεων και την προώθηση "πράσινων" πολιτικών.

Πρέπει να ομολογήσω πως δεν πείστηκα.Με εξαίρεση τα προγράμματα κοινωνικής προστασίας και υγειονομικής περίθαλψης,τα οποία πρέπει να διαθέτει κάθε σύγχρονη δημοκρατία και των οποίων το εύρος δράσης και το κόστος πρέπει να εναρμονίζονται με τις οικονομικές τις δυνατότητες,οι υπόλοιπες προτάσεις,συνιστούν κατά τη γνώμη μου μορφές διανομής του υπάρχοντος πλούτου και όχι δημιουργίας νέου.
Σε έναν κόσμο όμως διαρκώς αυξανόμενου πληθυσμού και προσδόκιμου ζωής των ανθρώπων,είναι λογικό οι βιωτικές ανάγκες να βαίνουν διαρκώς αυξανόμενες.Πώς θα ικανοποιηθούν αυτές δίχως περαιτέρω επαύξηση του παγκόσμιου πλούτου?
Η λογική λέει πως πρώτα παράγουμε και ύστερα διανέμουμε και καταναλώνουμε.Η ιστορία επίσης διδάσκει πως,οποτεδήποτε αντιστράφηκε αυτή η διαδικασία,το οικονομικό αποτέλεσμα ήταν γενικευμένη φτωχοποίηση και όχι συμμετρική ευμάρεια.
Πολλές απ'τις προτάσεις Stiglitz είναι αμφίβολης εφαρμοσιμότητας:
-φορολογικό συντελεστή 70% έχει επιβάλλει η Γαλλία και το αποτέλεσμα είναι να επαναπατρίζονται οι Γάλλοι υψηλού εισοδήματος.
-Ο στόχος της "πλήρους απασχόλησης" αδυνατώ να κατανοήσω πώς συμπλέει με μια ανοιχτή κοινωνία καινοτομιών στην οποία νέες δουλειές προκύπτουν και παλιές καταργούνται στην πορεία της ιστορικής της εξέλιξης.
-Οι επενδύσεις υψηλής απόδοσης επίσης δε διευκρινίζεται ποιές μπορεί να είναι.Κάθε επένδυση έχει αμφίβολο αποτέλεσμα,όπως ορθά επισήμανε ο Mises.Αλλιώς,αν γνωρίζαμε εκ των προτέρων την κατάληξή της,κάθε μας ενέργεια θα ήταν επιτυχής...

 
Υπάρχουν κι άλλες αντιφάσεις:
-Ο Stiglitz,αν και δεν αμφισβητεί την αξία του ελεύθερου ανταγωνισμού,φλερτάρει με το πνεύμα κινημάτων διαμαρτυρίας ("Occupy Wall Street" και "Indignados") εντός των οποίων η κυρίαρχη αντίληψη είναι αντι-καπιταλιστική,ο δε πολιτικός οραματισμός σαφώς σοσιαλιστικός.
-Ασκεί κριτική στη θεσμική ανεπάρκεια του πολιτικού συστήματος στις ΗΠΑ και ζητάει-σωστά-περισσότερη λογοδοσία από τη Fed.Φτάνει όμως στο σημείο να αμφισβητήσει τη δημοκρατικότητα της λειτουργίας του,με το επιχείρημα πως "η αρχή ένα άτομο μία ψήφος" έχει εκφυλιστεί σε "ένα δολάριο,μία ψήφος".
-Ζητά κατάργηση της προσοδοθηρίας (τόσο των managers όσο και των επιδοτούμενων αγροτών),αλλά ταυτόχρονα επιθυμεί ενεργότερο ρόλο του κράτους στην προώθηση της επιχειρηματικότητας.Παραβλέπει άραγε το γεγονός πως η κρατική παρέμβαση εκδηλώνεται κυρίως υπό μορφή επιδοτήσεων και προσόδων?
-Θεωρεί υπεύθυνη τη Fed για τη φούσκα του real estate,αναγνωρίζει πως η Fed αποτελεί κυβερνητικό όργανο και ταυτόχρονα ζητά περισσότερο και "καλύτερο" κυβερνητικό έλεγχο στη δράση της...

Συνοψίζοντας,υπάρχουν αρκετές ενδιαφέρουσες επισημάνσεις στο βιβλίο και πειστική ανάλυση των αιτίων της χρηματοπιστωτικής φούσκας του real estate στις ΗΠΑ.Η κριτική που γίνεται στη λειτουργία του χρηματοπιστωτικού τομέα είναι δικαιολογημένη,όπως και οι ευθύνες που επιρρίπτονται στην πολιτική εξουσία για τη διαπλοκή της με τα συμφέροντα των τραπεζιτών.Ωστόσο,οι προτεινόμενες λύσεις πάσχουν τόσο ως προς τη δομή,όσο και ως προς την εφαρμοσιμότητά τους,ηχώντας περισσότερο ως ευχολόγια.Επιπλέον,η σύμπλευση-εκούσια ή όχι-σε κάποια σημεία με τη σοσιαλιστική επιχειρηματολογία,δημιουργεί σύγχυση ως προς τον τελικό πολιτικό προσανατολισμό του συγγραφέα.

Το βιβλίο κυκλοφορεί στα ελληνικά απ'τις εκδόσεις "Παπαδόπουλος".

26/2/2013