Total Pageviews

Wednesday, November 7, 2012

Η δυστοπία του "Αδιάφορου Άτλαντα"

Το έργο της Ayn Rand "Atlas Shrugged" ,είναι ένα επικών διαστάσεων μυθιστόρημα με φιλοσοφικές αναφορές που πρωτοεκδόθηκε το 1957. Το θέμα του είναι πρωτότυπο: ένας άνθρωπος υψηλής νοημοσύνης και ικανοτήτων,ο θρυλικός John Galt, εξεγείρεται εναντίον της γραφειοκρατικής κοινωνίας και των ρυθμίσεων "κεντρικού σχεδιασμού" και αποσύρεται σε μια μυστική κοιλάδα,στην οποία συγκεντρώνει όλους τους ανθρώπους που εκπροσωπούν τη δημιουργική πρωτοπορία (επιχειρηματίες,καλλιτέχνες,επιστήμονες κλπ) για να αποστερήσει την κοινωνία από τις "ατμομηχανές" της.Στην πορεία του έργου,η "γραφειοκρατική κοινωνία" βαθμιαία καταρρέει για να έρθει ξανά η στιγμή των "χαρισματικών δημιουργών"!

Πίσω από το επιστημονικής φαντασίας σενάριο,υπάρχει μια αμείλικτη κριτική του αντι-εγωτικού/αντι-ατομικού (ή κολλεκτιβιστικού) πνεύματος και των κυρίαρχων εκπροσώπων του (σοσιαλισμός και χριστιανισμός) και μια ταυτόχρονη ιδεολογική προάσπιση του καπιταλισμού ως προκρινόμενου κοινωνικού συστήματος και της ηθικής του κέρδους ως επιλογής που προάγει την επιβίωση των ατόμων.

Το βιβλίο μου άφησε ανάμικτα συναισθήματα.Ιδωμένο ως μυθιστόρημα έχει πολύ ενδιαφέρουσα πλοκή και εξαιρετική σκιαγράφηση χαρακτήρων.Είναι όμως τόσο έντονες -σχεδόν καταιγιστικές- οι πολιτικο-κοινωνικές του αναφορές που,αναπόφευκτα επηρεάζουν την τελική αποτίμηση και χρωματίζουν ιδεολογικά το έργο.Αν είσαι σοσιαλιστής,είναι μάλλον αδύνατον να σου αρέσει.Αλλά και για έναν φιλελεύθερο-όπως εγώ-εγείρονται ενστάσεις!

Θα επιχειρήσω,εν συντομία,να καταγράψω τα -κατά τη γνώμη μου-πιο ενδιαφέροντα σημεία,αρχίζοντας από αυτά που με βρίσκουν σύμφωνο:

1) Ο ρόλος του χρήματος
"Το χρήμα είναι ένα μέσον συναλλαγών που προϋποθέτει την ύπαρξη αγαθών και ανθρώπων που τα παράγουν".
"Ο κοινός δεσμός των ανθρώπων είναι η ανταλλαγή αγαθών και υπηρεσιών και όχι η αμοιβαία πρόκληση βλάβης.Το χρήμα είναι το εργαλείο αυτής της ανταλλαγής".
"Αυτός που περιφρονεί το χρήμα,το έχει αποκτήσει αξιοκατάκριτα.Αυτός που το σέβεται,το έχει κερδίσει με τη δουλειά του.Μακριά απ'όσους καταριώνται το χρήμα.Όσο υπάρχουν ανθρώπινες κοινωνίες και οι άνθρωποι πρέπει να συναλλάσσονται,το μόνο τους μέσον είναι το χρήμα.Αν το εγκαταλείψουν,η εναλλακτική πρόταση είναι η κάννη του όπλου".
"Το χρήμα είναι το βαρόμετρο της κοινωνικής αρετής.Όταν συμβεί, το εμπόριο να διεξάγεται υπό συνθήκες διαταγής αντί συναίνεσης, όταν χρειάζεται προκειμένου να παράγεις η αδειοδότηση από ανθρώπους που δεν παράγουν τίποτε, όταν τα χρήματα αθροίζονται σε όσους δεν παράγουν αγαθά αλλά προνομίες, όταν οι άνθρωποι πλουτίζουν από επιδόματα αντί απ'τη δουλειά τους,όταν η διαφθορά ανταμοίβεται και η τιμιότητα συνεπάγεται αυτοθυσία, όταν οι νόμοι προστατεύουν τους επιδοτούμενους αντί των εργαζόμενων,τότε αυτή η κοινωνία είναι καταδικασμένη".
"Το πρώτο πράγμα που κάνουν οι κοινωνικοί καταστροφείς,όποτε εμφανίζονται,είναι η καταστροφή της αξίας του χρήματος,
 μια και το χρήμα είναι ο προστάτης των ανθρώπων και η βάση της ηθικής τους ύπαρξης".
"Οι άνθρωποι θεωρούσαν ανέκαθεν τον πλούτο ως μια στατική οντότητα που μπορεί να κλαπεί,να κληρονομηθεί,να διαμοιραστεί,να απαλλοτριωθεί,να χορηγηθεί ως ανταμοιβή.Οι Αμερικανοί ήταν ιστορικά οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν πως ο πλούτος πρέπει πριν απ'όλα να παραχθεί"!

2) Η φενάκη των κολλεκτιβιστικών δογμάτων
Υπάρχει η γνωστή ρήση του Μαρξ από την "Κριτική του προγράμματος Γκόττα" για μια ιδανική κοινωνία στην οποία η αρχή παραγωγής θα είναι "από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του".
Υπάρχει και η λιγότερο γνωστή περιγραφή των χριστιανικών κοινοτήτων στις οποίες "πάντες οι πιστεύοντες ήσαν επί το αυτό και είχον άπαντα κοινά,και τα κτήματα και τας υπάρξεις επίπρασκον και διεμέριζον αυτά πάσι καθότι αν τις χρείαν είχε" (Πράξεις Αποστόλων κεφ.β,44-45) και "διεδίδετο δε εκάστω καθότι αν τις χρείαν είχεν" (ο.π κεφ.δ 35).
Υπάρχει το ακόμη παλαιότερο όραμα της Πραξαγόρας από τις "Εκκλησιάζουσες" του Αριστοφάνη "...την γην πρώτιστα ποιήσω κοινήν πάντων και ταργύριον και ταλλ'οπόσ'εστίν εκάστω..." (στ597-8) όπου συλλαμβάνεται η σοσιαλιστική ουτοπία.
Στο έργο της Rand, το μαρξιστικό δόγμα τίθεται σ'εφαρμογή σε ένα εργοστάσιο:
"Ποιά ανάγκη όμως προηγείται"?
"Το πλάνο μας μετέρεψε σταδιακά από εργάτες που ζητούσαν ανταμοιβή για το έργο τους,σε ζητιάνους που ζητούσαν ικανοποίηση των αναγκών τους"!
"Αρχίσαμε να κρύβουμε την εργασιακή μας ικανότητα και να προσέχουμε πάντοτε να δουλεύουμε λιγότερο απ'το διπλανό μας,αφού όποιος λογίζονταν ικανότερος,έπρεπε να υποστεί το καθήκον της ικανοποίησης των αναγκών των υπολοίπων".
"Αρχίσαμε να κατασκοπεύουμε το διπλανό μας,να διεισδύουμε στην ιδιωτική του ζωή,να αναζητούμε στοιχεία που θα μπορούσαν να τον καταγγείλουν ως πολυτελώς διάγοντα,ώστε να στερηθεί το μερίδιο που η διοίκηση αποφάσιζε να διανείμει,για να το καρπωθούμε εμείς"!
"Στο τέλος,η χρεοκοπία νομοτελειακά προέκυψε αφού,όσοι είχαν ικανότητες καταπατήθηκαν και εκδιώχθηκαν και απέμειναν μόνο όσοι είχαν ανάγκες"!

3) Η ελευθερία της ατομικής βούλησης
"Ο κόσμος δεν είναι το αποτέλεσμα των αμαρτιών σας,αλλά το παράγωγο των αρετών σας"!
"Για αιώνες η μάχη της ηθικής δίνονταν ανάμεσα σ'αυτούς που δηλώνουν πως η ζωή σας ανήκει στο Θεό και σ'αυτούς που δηλώνουν πως ανήκει στους άλλους.Κανείς δεν σας είπε πως η ζωή σας ανήκει σ'εσάς και πως είναι αρετή το να τη ζήσετε"!

4) Η πίστη στην αντικειμενική πραγματικότητα (Objectivism).
Το Σωκρατικό "εν οίδα ό'τι ουδέν είδα" υφίσταται ανηλεή κριτική επειδή αποτέλεσε τη θρυαλλίδα αμφισβήτησης των δεδομένων της εμπειρίας.
"Η πραγματικότητα υπάρχει ,το ίδιο και η συνείδησή της,από αυτά τα αξιώματα δεν μπορεί ο άνθρωπος να διαφύγει"!

5) Η αναγνώριση της υλικής αξίας ως αυταξίας
Ό'τι περιφρονούν ως "υλιστικό" (materialistic) σοσιαλιστές και χριστιανοί,εν ονόματι κάποιων ιδεατών υπέρτερων ιδανικών δυνιστά την ουσία της ανθρώπινης ζωής,το θεμέλιο διάσωσης του ανθρώπου από την ένδεια,τη βασική προϋπόθεση οικοδόμησης πολιτισμού.
"Υπάρχουν δυο ειδών ρήτορες της ηθικής του θανάτου: οι μυστικιστές του πνεύματος (χριστιανοί) και οι μυστικιστές του σώματος (σοσιαλιστές).Και οι δυο επιθυμούν την υποδούλωση του ανθρώπου στο Θεό ή στην Κοινωνία αντίστοιχα.Ο σκοπός της ανθρώπινης ζωής είναι να υπηρετεί αυτά τα υψηλότερα ιδανικά και η ανταμοιβή του ανθρώπου θα του δοθεί στο μέλλον"!
"Η καταστροφή είναι το μόνο παράγωγο αυτών των δογμάτων! Η ηθική τους είναι ένα σκιάχτρο καμωμένο από υποχρεώσεις,καθήκοντα,τιμωρίες και πόνο.Τίποτε απ'αυτά δεν υπηρετεί τη ζωή"!
"Οι υλικές αξίες αποτελούν εργαλείο για την εξυπηρέτηση των αρετών του ανθρώπου".

6) Η ηθική αξία της ατομικής ευδαιμονίας
Η Rand δεν αρκείται στην προτροπή του Επίκουρου περί ηδονικού βίου,αλλά εξυμνεί τον άνθρωπο-δημιουργό.
Κάθε παροχή στον άλλον προϋποθέτει την υλική  και ηθική επάρκεια του δωρητή.
Αλλά και κάθε απολαβή,προϋποθέτει κατά τη Rand,την ηθική επάρκεια του ευεργετούμενου."Δεν προσφέρεις κάτι σε κάποιον επειδή το έχει ανάγκη-ή ισχυρίζεται πως το έχει-αλλά επειδή το έχει δικαιωματικά διεκδικήσει με τη στάση του".
"Η ζωή είναι η υψηλότερη αξία"!
"Η επιθυμία για ζωή -και όσα αυτή προϋποθέτει-είναι η υψηλότερη και ευγενέστερη αρετή"!


7) Το εμπόριο ως αυταξία
"Η παραγωγή αγαθών είναι η ηθική επιλογή της επιβίωσης"!
"Ο έμπορος συνιστά το ηθικό σύμβολο του σεβασμού των ανθρώπινων όντων.Είναι ένας φορέας δικαιοσύνης.Ένας άνθρωπος που κερδίζει από αυτό που παράγει και δε διεκδικεί αυτό που δεν δικαιούται.Δε ζητά να πληρωθεί τις αποτυχίες του ούτε να εκτιμηθεί για τα σφάλματά του"!

8) Η ατομική ιδιοκτησία ως αυταξία
"Όσοι ζητούν κοινωνική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής,ζητούν κοινωνική ιδιοκτησία του ανθρώπινου μυαλού".
"Μόνο ένα φάντασμα μπορεί να υπάρξει δίχως υλική ιδιοκτησία.Μόνο ένας σκλάβος μπορεί να εργάζεται δίχως δικαίωμα στο προϊόν της προσπάθειάς του"!

9) Η ηθική ευθύνη του ατόμου.
"Το μυαλό του ανθρώπου είναι το βασικό εργαλείο επιβίωσής του.Η ζωή του δόθηκε,η επιβίωση όχι! Προκειμένου να επιβιώσει πρέπει να σκεφτεί!Δεν υπάρχει κανείς κώδικας επιβίωσης.Πρέπει να τον δημιουργήσει η ανθρώπινη βούληση!Ένας κώδικας αξιών που δημιουργείται με ελεύθερη επιλογή,είναι ένας ηθικός κώδικας.Ο ηθικός κώδικας της ανθρωπότητας οφείλει να υπερασπίζεται την επιβίωσή της"!
"Ελεύθερη βούληση είναι η επιλογή του ανθρώπου να σκεφτεί ή να μη σκεφτεί,η μόνη του ελευθερία,η επιλογή που συνεπάγεται κάθε άλλη"!
"Ηθικό είναι το επιλεγμένο όχι το επιβληθέν"!
"Βία και Λόγος αντιτίθενται.Η ηθική τελειώνει εκεί που αρχίζει η κάννη του όπλου"!

10) H καταδίκη του πουριτανισμού
"Αν το σώμα είναι ένοχο,τότε οτιδήποτε προάγει τη συντήρηση του σώματος (ο υλικός πλούτος και όσοι τον παράγουν) δαιμονοποιείται! Αν υιοθετήσουμε ηθικούς κανόνες που αντιτίθενται στη φυσική ύπαρξη του σώματος,τότε αποδεχόμαστε ως αρετή την απραξία,καταδικάζουμε τον παραγωγικό βίο,εισάγουμε στον  άνθρωπο τον τεχνητό διχασμό σώματος/πνεύματος".
"Μια τέτοια ηθική,μια ηθική που στρέφεται ενάντια στη ζωή,υποχρεωτικά έχει ως παράγωγό της το θάνατο"!
Ο άνθρωπος γεννιέται δίχως το βάρος του προπατορικού αμαρτήματος...

Ας έρθουμε τώρα στα σημεία αμφιλογίας (controversy) ή διαφωνίας (disagreement) μου.

Α) Το προπατορικό αμάρτημα
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως δεν μπορεί λογικά να υποστηριχθεί η ηθική ενοχή του ανθρώπου για κάτι που δεν έχει ο ίδιος διαπράξει.Δεν υπάρχει επίσης αμφιβολία πως,η Χριστιανική πίστη θεμελιώθηκε σε μεγάλο βαθμό και σ'αυτό το τέχνασμα ενοχοποίησης της ανθρώπινης συνείδησης.Ο φόβος και η ενοχή,αποτελούν κίνητρα θρησκευτικής πίστης για πολλούς ανθρώπους.
Ωστόσο,μέσα στη χριστιανική εκκλησία,το προπατορικό αμάρτημα εξαλείφεται με το μυστήριο του βαπτίσματος. Ο Ιησούς είναι "ο εν Ιορδάνη ελευθερώσας τον Αδάμ" κατά τη λειτουργία της Μ.Πέμπτης.Το βάπτισμα απελευθερώνει τον άνθρωπο από το άγος του προπατορικού αμαρτήματος και ανοίγει το δρόμο για την ελεύθερη επιλογή: "όστις θέλει οπίσω μου ελθείν" (Μαρκ.η 34-θ 1).
Φυσικά,αυτή είναι μια ερμηνεία με όρους Χριστιανικής δογματικής,άρα μια ερμηνεία "εκ των έσω".
Θεμελιώνεται όμως σε γραπτά δεδομένα.

Β) Η ανάγκη του άλλου
Η  ανάγκη ασφαλώς δεν ηθικοποιεί τον άνθρωπο.Ο άνθρωπος που πονά δεν είναι κατ'ανάγκην ενάρετος,όπως και ο πλούσιος ή αυτός που χαίρεται τη ζωή, δεν είναι κατ'ανάγκην κατακριτέος.
Όμως οι ανθρώπινες κοινωνίες οφείλουν να μεριμνούν για την επιβίωση των μελών τους,ανεξαρτήτως του ηθικού τους περιεχομένου.Αυτό δε σημαίνει πως πρέπει να μετατραπούν σε πρυτανεία σιτίσεως αναξιοπαθούντων,αλλά πως είναι ευκταίο και ανθρωπιστικά επιβεβλημένο να μεριμνούν για τους αδύναμους: τους άπορους,τους ασθενείς,τις μειονότητες,τους ανάπηρους.
Ο ευθετότερος τρόπος γι'αυτή τη μέριμνα αποτελεί το κατεξοχήν αντικείμενο των κοινωνικών αναζητήσεων και των ιδεολογικών ζυμώσεων και θα διαιωνίζεται όσο υπάρχουν κοινωνίες ανθρώπων.
Κανείς όμως δε διανοείται να "αποστρέψει το βλέμμα" με αδιαφορία,απέναντι στο συνάνθρωπο που υποφέρει.
Πέρα από όρους "ανθρωπιστικής ηθικής" (εν πολλοίς απροσδιόριστης) αυτή καθεαυτή η ωφελιμιστική ηθική του φιλελευθερισμού απευθύνεται σε κάθε άτομο ξεχωριστά αλλά και στο σύνολο των ατόμων της κοινωνίας.Για να δώσω ένα απλό παράδειγμα, ο φιλελεύθερος είναι υπέρ του ανοίγματος των κλειστών επαγγελμάτων επειδή πιστεύει πως έτσι θα εξυπηρετηθεί και το συμφέρον του άνεργου που αναμένει αδειοδότηση για να εργαστεί,αλλά και το συμφέρον του κοινωνικού συνόλου από τη μείωση του κόστους παροχής υπηρεσιών του ανοιχτού πλέον επαγγέλματος.Το ατομικό συμφέρον και το συλλογικό,όταν εκλείπουν οι κρατικά επιβληθείσες στρεβλώσεις προνομίων και καταναγκασμών,κατά κανόνα συμπορεύονται! Φυσικά,οι προνομιούχες κλειστές επαγγελματικές ομάδες θίγονται.
Ο ατομικιστικός καπιταλισμός της A.Rand δίχως κοινωνική αναφορά στους "υπολειπόμενους" των πολιτών είναι μη-λειτουργικός.Η σκέψη της συνάντησε τις επικρίσεις πολλών φιλελεύθερων διανοητών.

Γ) Η αγάπη
Για την A.Rand, η αγάπη συνιστά την υπέρτατη αξιολόγηση ενός ανθρώπου.Είναι μια αρετή την οποία ο άνθρωπος οφείλει να προσφέρει σε αυτόν που την αξίζει (όχι άκριτα στον οποιονδήποτε).Αντίστοιχα,είναι ένα χάρισμα,το οποίο ο άνθρωπος πριν το επικαλεστεί οφείλει να αποδείξει πως το δικαιούται! Η αγάπη,συνιστά κάποιου είδους "υπέρτατο ηθικό τρόπαιο" για την A.Rand προορισμένο από λίγους εκλεκτούς για λίγους άξιους. Η απόδοση αγάπης,οφείλει να υπακούει σε μια έλλογη διαδικασία αξιολόγησης του άλλου ως "ικανού να αγαπηθεί"...
Αυτή η εκλογίκευση της αγάπης με βρίσκει κατηγορηματικά αντίθετο.
Εγώ,τουλάχιστον,είμαι ανίκανος να αγαπήσω με "έλλογα προαπαιτούμενα"!
Τα παιδιά μου τα αγαπώ δίχως να ξέρω αν "το αξίζουν" και,μόλο που εύχομαι κάποτε να τα θαυμάζω σαν προσωπικότητες,θα τα αγαπώ ακόμη κι αν με "απογοητεύσουν",αν με πληγώσουν, αν όλη η ανθρωπότητα είναι εναντίον τους! Αυτή είναι μια απ'τις ελάχιστες βεβαιότητες που μου έχουν απομείνει...
Η αγάπη για μένα δεν ορίζεται.Πολλοί προσπάθησαν να την αποδώσουν,μα κανείς-πιστεύω-δεν την περιέγραψε καλύτερα απ'τον Παύλο στην "προς Κορινθίους επιστολή":... η αγάπη μακροθυμεί,χρηστεύεται,η αγάπη ού ζηλοί,η αγάπη ού περπερεύεται,ού φυσιούται,ουκ ασχημονεί,ού ζητεί τα εαυτής,ού παροξύνεται,ού λογίζεται το κακόν...πάντα στέγει,πάντα πιστεύει,πάντα ελπίζει,πάντα υπομένει...η αγάπη ουδέποτε εκπίπτει..." (Α Προς Κορινθ.4-8)



Το έργο της A.Rand είναι ένα εκπληκτικό μυθιστόρημα με σημαντική απήχηση (ιδίως στις ΗΠΑ),που συνδυάζει τη συγγραφική πλοκή με τη στέρεη φιλοσοφική τεκμηρίωση.
Ωστόσο,αφήνει μια αίσθηση παγωνιάς στο τέλος.Ίσως να είναι η ψυχρή τελειότητα που υπαινίσσεται,αυτό που με ξενίζει.Ο περφεξιονισμός μου φαίνεται αταίριαστος στον άνθρωπο.Ναι,οφείλουμε με εργαλείο τη λογική μας να παλέψουμε για να επιβιώσουμε και να γίνουμε καθοριστές της μοίρας μας.Αλλά,μπροστά στα αδιέξοδα της ζωής,δεν είναι "ανήθικο" να καταφύγουμε και στα άλλα χαρακτηριστικά που συνθέτουν το μυστήριο της οντολογικής μας ταυτότητας.
Πάντοτε,έχοντας κατά νου πως "κάθε άνθρωπος είναι ο ίδιος τελικός σκοπός για τον εαυτό του", σεβόμενοι τη διαφορετικότητα,την ανθρώπινη ανάγκη και ...τη μεταφυσική του ανθρώπινου βλέμματος!

Ίσως απλά να είμαι πολύ χριστιανός(έστω αιρετικός),για το-εκπληκτικό-πνεύμα της Ayn Rand...

7/11/2012  

2 comments:

  1. opou agapi = ektimisi, sevasmos, anagnvrisi gia ti sigrafea, eimai -shedon- sigouros pos o "oros" hrisimopoiite ligotehniki adeia...

    ReplyDelete
  2. Κάπως έγινε, και το υπέροχο αυτό κείμενο σου μου είχε «ξεφύγει» και δεν το είχα διαβάσει εγκαίρως. Επίτρεψε μου μερικά σκόρπια, καθυστερημένα σχόλια.
    Μπορεί να κάνω λάθος, αλλά έχω καταλήξει στο συμπέρασμα, ότι καμία θεωρία, ιδεολογία, φιλοσοφία δεν μπορεί να δώσει όλες τις απαντήσεις και πολύ περισσότερο όλες τις λύσεις σε όλα τα πιθανά θέματα, ειδικά δε, αυτό είναι τόσο λιγότερο πιθανό, όσο περισσότερο «καθαρή», «πιούρα» και δογματική είναι η εκδοχή της.
    Η Άυν Ράντ είναι αναμφίβολα μια σημαντική συγγραφέας και τα βιβλία της (τα δύο τουλάχιστον που έχω διαβάσει) είναι συναρπαστικά. Σε φιλοσοφικό όμως επίπεδο είναι -κατά τη γνώμη μου- δογματική.
    Στο σύμπαν της δεν φαίνεται να υπάρχει χώρος για αλληλεγγύη και αυτό που εσύ αποκαλείς ψυχρό περφεξιονισμό είναι κατ’εμέ μια συγκεκαλυμμένη εκδοχή κρυπτορατσιστικού (σχεδόν) ελιτισμού.
    Να΄σας καλά, ρε φίλε...

    ReplyDelete