Αναδημοσιεύω ένα εύστοχο κείμενο του Διονύση Γουσέτη που με εντυπωσίασε
Η κατακερματισμένη κοινωνία
Ομιλία στο Institute of Diplomacy and global affairs
5/10/2011
ΜΕΡΟΣ Α΄ ΠΕΡΙ ΚΑΤΑΚΕΡΜΑΤΙΣΜΕΝΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
Ομιλία στο Institute of Diplomacy and global affairs
5/10/2011
ΜΕΡΟΣ Α΄ ΠΕΡΙ ΚΑΤΑΚΕΡΜΑΤΙΣΜΕΝΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
Τα τελευταία 15 χρόνια παρατηρώ ως αρθρογράφος τις επιδόσεις της κοινωνίας μας σε διάφορες επί μέρους δραστηριότητες. Μερικές απ’ αυτές τις επιδόσεις (πολύ λίγες όμως) είναι ευρύτερα γνωστές: Είμαστε τελευταίοι στην Ευρώπη σε παραγωγή γνώσης, τελευταίοι σε επιχειρηματικότητα, τελευταίοι σε ανταγωνιστικότητα, σε προστασία του περιβάλλοντος, σε ανάγνωση εφημερίδων και βιβλίων, σε πολιτικές ελευθερίες, σε ανακύκλωση, σε πράσινο στις πόλεις, σε απασχόληση, σε απορρόφηση των κονδυλίων της Ε.Ε. κλπ.
Αντίθετα, είμαστε πρώτοι σε οικονομική ανισότητα πληθυσμού, σε διαφθορά, σε καθεστώς αρνησιδικίας, σε ατμοσφαιρική ρύπανση, σε αριθμό τηλεοράσεων ανά νοικοκυριό, σε παραβιάσεις πολεοδομικής νομοθεσίας, σε βρώμα πρωτεύουσας και άλλα.
Ο κατάλογος είναι μακρύς και διατίθεται στην είσοδο της αίθουσας για να μη χάσουμε χρόνο με την ανάγνωση του. [Παρατίθεται ως παράρτημα στο τέλος του κειμένου]
Από την άλλη μεριά, παρά την κρίση που μας μαστίζει, παραμένουμε στις πλούσιες χώρες. Από την 25η θέση παγκοσμίως πέσαμε στην 30η, που δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητη.
Δεν είναι εύκολο να κατανοήσει κανείς μια κοινωνία που παρουσιάζει μια τόσο κραυγαλέα αντίθεση. Από τη μια μέλος του κλαμπ των πλουσίων και ανεπτυγμένων και από την άλλη στολισμένη με όλα τα αρνητικά ρεκόρ.
Εύκολα και επιφανειακά θα απαντούσε κανείς ότι πρόκειται για μια ανήθικη διεφθαρμένη κοινωνία. Όμως στην πραγματικότητα, κοινωνία που τα μέλη της, ή έστω η πλειοψηφία τους, να είναι άτομα ανήθικα, δεν υπάρχει. Πρόκειται απλά για κοινωνία στην οποία οι κανόνες ηθικής, οι πολιτιστικές αξίες, είναι διαφορετικές από εκείνες που παρήγαγε ο δυτικός διαφωτισμός, από τις παραδεδεγμένες δηλαδή αξίες στις αναπτυγμένες χώρες.
Ποιες είναι οι διαφορετικές πολιτιστικές αξίες που μας διαφοροποιούν από τους εταίρους μας της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Πώς δημιουργήθηκαν; Ποιο είναι το συνολικό μοντέλο που μπορεί να περιγράψει και να ερμηνεύσει την ελληνική κοινωνία;
Αντίθετα, είμαστε πρώτοι σε οικονομική ανισότητα πληθυσμού, σε διαφθορά, σε καθεστώς αρνησιδικίας, σε ατμοσφαιρική ρύπανση, σε αριθμό τηλεοράσεων ανά νοικοκυριό, σε παραβιάσεις πολεοδομικής νομοθεσίας, σε βρώμα πρωτεύουσας και άλλα.
Ο κατάλογος είναι μακρύς και διατίθεται στην είσοδο της αίθουσας για να μη χάσουμε χρόνο με την ανάγνωση του. [Παρατίθεται ως παράρτημα στο τέλος του κειμένου]
Από την άλλη μεριά, παρά την κρίση που μας μαστίζει, παραμένουμε στις πλούσιες χώρες. Από την 25η θέση παγκοσμίως πέσαμε στην 30η, που δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητη.
Δεν είναι εύκολο να κατανοήσει κανείς μια κοινωνία που παρουσιάζει μια τόσο κραυγαλέα αντίθεση. Από τη μια μέλος του κλαμπ των πλουσίων και ανεπτυγμένων και από την άλλη στολισμένη με όλα τα αρνητικά ρεκόρ.
Εύκολα και επιφανειακά θα απαντούσε κανείς ότι πρόκειται για μια ανήθικη διεφθαρμένη κοινωνία. Όμως στην πραγματικότητα, κοινωνία που τα μέλη της, ή έστω η πλειοψηφία τους, να είναι άτομα ανήθικα, δεν υπάρχει. Πρόκειται απλά για κοινωνία στην οποία οι κανόνες ηθικής, οι πολιτιστικές αξίες, είναι διαφορετικές από εκείνες που παρήγαγε ο δυτικός διαφωτισμός, από τις παραδεδεγμένες δηλαδή αξίες στις αναπτυγμένες χώρες.
Ποιες είναι οι διαφορετικές πολιτιστικές αξίες που μας διαφοροποιούν από τους εταίρους μας της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Πώς δημιουργήθηκαν; Ποιο είναι το συνολικό μοντέλο που μπορεί να περιγράψει και να ερμηνεύσει την ελληνική κοινωνία;
***
Αναζητώντας απαντήσεις σ’ αυτά τα ερωτήματα, έπεσα στο έργο που μου σύστησε ο Θάνος Βερέμης «Conditions of Liberty», που ο φιλόσοφος Έρνεστ Γκέλνερ (Ernest Gellner) δημοσίευσε το 1994 (το βιβλίο κυκλοφόρησε και στα ελληνικά το 1996 από τις εκδόσεις Παπαζήση με τίτλο «Η κοινωνία των πολιτών και οι αντίπαλοί της»).
Εκεί, ο Γκέλνερ δίνει τον ακόλουθο ορισμό της κοινωνίας των πολιτών: «Η Κοινωνία Πολιτών είναι ένα σύνολο ποικίλων μη κυβερνητικών θεσμών αρκετά ισχυρών ώστε να αντισταθμίζουν το κράτος και που, ενώ δεν το εμποδίζουν να εκπληρώσει το ρόλο του ως εγγυητή της ειρήνης και διαιτητή μεταξύ μεγάλων συμφερόντων, μπορούν ωστόσο να το εμποδίσουν να κυριαρχήσει και να εκμηδενίσει το υπόλοιπο τής κοινωνίας».
Μα, αν κοιτάξουμε την κοινωνία μας, θα δούμε ότι είναι ίσως η πρώτη στην Ευρώπη σε ένταση και σε συχνότητα παρεμπόδισης κρατικής κυριαρχίας. Από την παρεμπόδιση άσκησης εξωτερικής πολιτικής (βλέπε πρωτοβουλία Δημάρχου Καλύμνου να στήσει σημαία στα Ίμια, προκαλώντας σχεδόν ελληνο- τουρκικό πόλεμο), μέχρι την άσκηση ασφαλιστικής πολιτικής (βλέπε απόσυρση νόμου Γιαννίτση την οποία ακόμη πληρώνουμε , την άσκηση εκπαιδευτικής πολιτικής (βλέπε συνεχείς καταλήψεις), την άσκηση πολεοδομικής πολιτικής (βλέπε αυθαίρετα) και πάει λέγοντας.
Θα έβγαζε λοιπόν κανείς το συμπέρασμα ότι η ελληνική κοινωνία είναι η ιδανική «κοινωνία των πολιτών» και ας είναι τελευταία στα κύτταρα της κοινωνίας αυτής, που είναι οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις.
Για να μην υπάρξει τέτοια παρεξήγηση, ο Έρνεστ Γκέλνερ έσπευσε αμέσως μετά από τον ορισμό που έδωσε, να διευκρινίσει ότι υπάρχουν κοινωνικοί σχηματισμοί που, ενώ εμποδίζουν το κράτος να κυριαρχήσει πάνω στην κοινωνία, εντούτοις πολύ απέχουν από το καθεστώς της «κοινωνίας των πολιτών». Πρέπει, λέει, να διακρίνουμε την κοινωνία πολιτών από κάτι που είναι εντελώς διαφορετικό απ’ αυτήν. Πρόκειται για την «Κατακερματισμένη κοινωνία» (segmentary community είναι ο αγγλικός όρος, που στη μετάφραση Παπαζήση έχει -ανεπιτυχώς κατά τη γνώμη μου- μεταφραστεί ως «Τμηματική Κοινότητα»).
Η κοινωνία αυτή, συνεχίζει ο Γκέλνερ, μπορεί πράγματι να είναι πλουραλιστική και να αντιστέκεται στο συγκεντρωτισμό, αλλά δεν παρέχει στα μέλη της το είδος της ελευθερίας που ζητάμε και περιμένουμε από την κοινωνία των πολιτών. Από την άλλη μεριά, σ’ αυτή την κοινωνία δεν μπορεί, για παράδειγμα, να βρει έρεισμα κανενός είδους συγκεντρωτική ιδεολογία: ούτε ο φασισμός, ούτε ο σοσιαλισμός, ούτε ο κομμουνισμός, ούτε ο φιλελευθερισμός ούτε άλλος -ισμός. Τα σχήματα αυτά προϋποθέτουν μια κοινωνική συνοχή και μια συνείδηση που αφορά και αναφέρεται σε ολόκληρη την κοινωνία. Αυτό ακριβώς είναι που λείπει από τις κατακερματισμένες κοινωνίες και σ’ αυτό οφείλουν το όνομά τους: στην έλλειψη συνοχής και συνολικής κοινωνικής συνείδησης. Με άλλα λόγια στην κοινωνική ανευθυνότητα. Επιπλέον, οι κοινωνίες αυτές επιβάλλουν στο άτομο μια προδιαγεγραμμένη ταυτότητα, η οποία στη συνέχεια μπορεί να πραγματωθεί ή όχι, ενώ η σύγχρονη αντίληψη για την ελευθερία προϋποθέτει οι ταυτότητες να επιλέγονται και όχι να επιβάλλονται.
Ομοιότητες της ελληνικής με τις μουσουλμανικές κοινωνίες
Παραδείγματα τέτοιων κοινωνιών στο βιβλίο του Γκέλνερ είναι η αρχαία Ελλάδα (όπου π.χ. ο Σωκράτης καταδικάστηκε και εκτελέστηκε διότι «εισήγαγε καινά δαιμόνια») και μουσουλμανικές χώρες, όπως αυτές της Mέσης Ανατολής. Εγώ όμως, διαβάζοντας την περιγραφή των χαρακτηριστικών της μουσουλμανικής κοινωνίας, διαπίστωσα ότι το μοντέλο ταιριάζει απόλυτα και στην -όχι τυχαία αποκαλούμενη- «καθ’ ημάς ανατολή». Δέστε για παράδειγμα την παρακάτω περιγραφή του Γκέλνερ:
«[Στις μουσουλμανικές χώρες] η κοινωνία κυβερνιέται από κυκλώματα, οιονεί φυλές, συμμαχίες σφυρηλατημένες σύμφωνα με τη συγγένεια ή/και τις ανταλλασσόμενες εκδουλεύσεις [διάβαζε ρουσφέτια] ή/και την κοινή θρησκευτική προέλευση και την κοινή θεσμική εμπειρία. Σε γενικές γραμμές βασίζεται, κυρίως, στην προσωπική εμπιστοσύνη, παρά στις επίσημες σχέσεις, που επικρατούν σε μία καθορισμένη γραφειοκρατική δομή. Το περίεργο, όμως, είναι ότι σε τούτες τις κοινωνίες, το σύστημα αυτό δεν προκαλεί μεγάλη δυσαρέσκεια και είναι ευρέως αποδεκτό ως φυσιολογικό. Εκείνο που κάνει εντύπωση στους μελετητές είναι ο παράξενος συνδυασμός της [αυστηρής] θρησκευτικής ηθικής και των κυνικών πελατειακών σχέσεων».
Νομίζω ότι σε τούτη την περιγραφή των μουσουλμανικών κοινωνιών, εύκολα θα διακρίνει κανείς τα χαρακτηριστικά που προσιδιάζουν και στη δική μας χώρα.
Εκεί, ο Γκέλνερ δίνει τον ακόλουθο ορισμό της κοινωνίας των πολιτών: «Η Κοινωνία Πολιτών είναι ένα σύνολο ποικίλων μη κυβερνητικών θεσμών αρκετά ισχυρών ώστε να αντισταθμίζουν το κράτος και που, ενώ δεν το εμποδίζουν να εκπληρώσει το ρόλο του ως εγγυητή της ειρήνης και διαιτητή μεταξύ μεγάλων συμφερόντων, μπορούν ωστόσο να το εμποδίσουν να κυριαρχήσει και να εκμηδενίσει το υπόλοιπο τής κοινωνίας».
Μα, αν κοιτάξουμε την κοινωνία μας, θα δούμε ότι είναι ίσως η πρώτη στην Ευρώπη σε ένταση και σε συχνότητα παρεμπόδισης κρατικής κυριαρχίας. Από την παρεμπόδιση άσκησης εξωτερικής πολιτικής (βλέπε πρωτοβουλία Δημάρχου Καλύμνου να στήσει σημαία στα Ίμια, προκαλώντας σχεδόν ελληνο- τουρκικό πόλεμο), μέχρι την άσκηση ασφαλιστικής πολιτικής (βλέπε απόσυρση νόμου Γιαννίτση την οποία ακόμη πληρώνουμε , την άσκηση εκπαιδευτικής πολιτικής (βλέπε συνεχείς καταλήψεις), την άσκηση πολεοδομικής πολιτικής (βλέπε αυθαίρετα) και πάει λέγοντας.
Θα έβγαζε λοιπόν κανείς το συμπέρασμα ότι η ελληνική κοινωνία είναι η ιδανική «κοινωνία των πολιτών» και ας είναι τελευταία στα κύτταρα της κοινωνίας αυτής, που είναι οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις.
Για να μην υπάρξει τέτοια παρεξήγηση, ο Έρνεστ Γκέλνερ έσπευσε αμέσως μετά από τον ορισμό που έδωσε, να διευκρινίσει ότι υπάρχουν κοινωνικοί σχηματισμοί που, ενώ εμποδίζουν το κράτος να κυριαρχήσει πάνω στην κοινωνία, εντούτοις πολύ απέχουν από το καθεστώς της «κοινωνίας των πολιτών». Πρέπει, λέει, να διακρίνουμε την κοινωνία πολιτών από κάτι που είναι εντελώς διαφορετικό απ’ αυτήν. Πρόκειται για την «Κατακερματισμένη κοινωνία» (segmentary community είναι ο αγγλικός όρος, που στη μετάφραση Παπαζήση έχει -ανεπιτυχώς κατά τη γνώμη μου- μεταφραστεί ως «Τμηματική Κοινότητα»).
Η κοινωνία αυτή, συνεχίζει ο Γκέλνερ, μπορεί πράγματι να είναι πλουραλιστική και να αντιστέκεται στο συγκεντρωτισμό, αλλά δεν παρέχει στα μέλη της το είδος της ελευθερίας που ζητάμε και περιμένουμε από την κοινωνία των πολιτών. Από την άλλη μεριά, σ’ αυτή την κοινωνία δεν μπορεί, για παράδειγμα, να βρει έρεισμα κανενός είδους συγκεντρωτική ιδεολογία: ούτε ο φασισμός, ούτε ο σοσιαλισμός, ούτε ο κομμουνισμός, ούτε ο φιλελευθερισμός ούτε άλλος -ισμός. Τα σχήματα αυτά προϋποθέτουν μια κοινωνική συνοχή και μια συνείδηση που αφορά και αναφέρεται σε ολόκληρη την κοινωνία. Αυτό ακριβώς είναι που λείπει από τις κατακερματισμένες κοινωνίες και σ’ αυτό οφείλουν το όνομά τους: στην έλλειψη συνοχής και συνολικής κοινωνικής συνείδησης. Με άλλα λόγια στην κοινωνική ανευθυνότητα. Επιπλέον, οι κοινωνίες αυτές επιβάλλουν στο άτομο μια προδιαγεγραμμένη ταυτότητα, η οποία στη συνέχεια μπορεί να πραγματωθεί ή όχι, ενώ η σύγχρονη αντίληψη για την ελευθερία προϋποθέτει οι ταυτότητες να επιλέγονται και όχι να επιβάλλονται.
Ομοιότητες της ελληνικής με τις μουσουλμανικές κοινωνίες
Παραδείγματα τέτοιων κοινωνιών στο βιβλίο του Γκέλνερ είναι η αρχαία Ελλάδα (όπου π.χ. ο Σωκράτης καταδικάστηκε και εκτελέστηκε διότι «εισήγαγε καινά δαιμόνια») και μουσουλμανικές χώρες, όπως αυτές της Mέσης Ανατολής. Εγώ όμως, διαβάζοντας την περιγραφή των χαρακτηριστικών της μουσουλμανικής κοινωνίας, διαπίστωσα ότι το μοντέλο ταιριάζει απόλυτα και στην -όχι τυχαία αποκαλούμενη- «καθ’ ημάς ανατολή». Δέστε για παράδειγμα την παρακάτω περιγραφή του Γκέλνερ:
«[Στις μουσουλμανικές χώρες] η κοινωνία κυβερνιέται από κυκλώματα, οιονεί φυλές, συμμαχίες σφυρηλατημένες σύμφωνα με τη συγγένεια ή/και τις ανταλλασσόμενες εκδουλεύσεις [διάβαζε ρουσφέτια] ή/και την κοινή θρησκευτική προέλευση και την κοινή θεσμική εμπειρία. Σε γενικές γραμμές βασίζεται, κυρίως, στην προσωπική εμπιστοσύνη, παρά στις επίσημες σχέσεις, που επικρατούν σε μία καθορισμένη γραφειοκρατική δομή. Το περίεργο, όμως, είναι ότι σε τούτες τις κοινωνίες, το σύστημα αυτό δεν προκαλεί μεγάλη δυσαρέσκεια και είναι ευρέως αποδεκτό ως φυσιολογικό. Εκείνο που κάνει εντύπωση στους μελετητές είναι ο παράξενος συνδυασμός της [αυστηρής] θρησκευτικής ηθικής και των κυνικών πελατειακών σχέσεων».
Νομίζω ότι σε τούτη την περιγραφή των μουσουλμανικών κοινωνιών, εύκολα θα διακρίνει κανείς τα χαρακτηριστικά που προσιδιάζουν και στη δική μας χώρα.
***
Τι είναι όμως η κατακερματισμένη κοινωνία;
Η κατακερματισμένη κοινωνία μοιάζει με ένα μεγάλο ταψί μπακλαβά. Κάθε κομμάτι μπακλαβάς είναι μια ομάδα πολιτών με διάφορα μέλη. Μεταξύ των μελών αυτών υπάρχει μια σχεδόν άνευ περιορισμού αλληλεγγύη. Απέναντι στα υπόλοιπα κομμάτια του μπακλαβά όμως, υπάρχει πλήρης αδιαφορία, αν όχι ανταγωνιστικότητα και έχθρα. Αυτά τα κομμάτια του μπακλαβά, ο Θοδωρής Πελαγίδης και ο Μιχάλης Μητσόπουλος («Ανάλυση της ελληνικής οικονομίας», Παπαζήσης, 2006) τα ονομάζουν «αναδιανεμητικές ομάδες».
Πώς ορίζεται κάθε κομμάτι του μπακλαβά; Αυτό είναι λιγάκι σύνθετο, διότι τα κομμάτια αυτά φτιάχνονται σε διάφορα επίπεδα και ανάλογα με τη συγκυρία. Θα δούμε σχηματικά τρεις τέτοιες ομαδοποιήσεις της κοινωνίας μας.
Πώς ορίζεται κάθε κομμάτι του μπακλαβά; Αυτό είναι λιγάκι σύνθετο, διότι τα κομμάτια αυτά φτιάχνονται σε διάφορα επίπεδα και ανάλογα με τη συγκυρία. Θα δούμε σχηματικά τρεις τέτοιες ομαδοποιήσεις της κοινωνίας μας.
***
1. Η οικογένεια
Η πρώτη ομαδοποίηση -την αναφέραμε ήδη- είναι η οικογένεια. Τα πάντα δίνουμε για την οικογένεια, αλλά έξω απ’ αυτήν δε μας νοιάζει τίποτα. Θυσιαζόμαστε οικονομικά να έχουμε πολυτελές σπίτι ή διαμέρισμα, αλλά αδιαφορούμε πλήρως για τα κοινόχρηστα της πολυκατοικίας. Πετάμε τη σακούλα με τα σκουπίδια από το μπαλκόνι μας αδιαφορώντας αν θα σπάσει και θα γεμίσει το πεζοδρόμιο βρωμιές. Περιποιόμαστε μέχρι λατρείας το σκυλί μας, αλλά αδιαφορούμε να μαζέψουμε τα περιττώματά του από το πεζοδρόμιο. Και όταν το βαρεθούμε, το πετάμε χωρίς καμία ενοχή στο δρόμο, σχηματίζοντας τις αγέλες των αδέσποτων. Είμαστε γνωστοί για την μέχρι υστερίας υπερπροστασία των παιδιών μας, αλλά είμαστε τελευταίοι στην Ευρώπη σε αιμοδότες και σε δωρητές σώματος. Αντίθετα, είμαστε πρώτοι σε ρατσισμό και ξενοφοβία.
Η τόσο μεγάλης έκτασης οικογενειοκρατία (νεποτισμός) στα πανεπιστήμια, στη Βουλή και αλλού είναι δείγμα αυτού του κοινωνικού μοντέλου, που έχει εντοπιστεί ήδη στα πρώτα βήματα του ελληνικού κράτους από το Βαυαρό καθηγητή Φρειδερίκο Τιρς (Friedrich Thiersch). Είναι ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο «πελατειακές σχέσεις».
Το πιο χαρακτηριστικό δείγμα του οικογενειακού μοντέλου που θυμάμαι είναι η συμπεριφορά των εργαζομένων της ΡΙΚΟΜΕΞ απέναντι στους συγγενείς των συναδέλφων τους που έπεσαν θύματα της κατάρρευσης του εργοστασίου στο σεισμό της 7ης Σεπτεμβρίου 1999. Έφρασαν να ασκήσουν βία για να αποσύρουν την αγωγή για αποζημίωση, επειδή κυριεύτηκαν από τον πανικό ότι η επιχείρηση θα πτώχευε και θα έχαναν τη δουλειά τους. Η αλληλεγγύη προς την οικογένεια βρέθηκε πάνω από το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και την τόσο διαφημιζόμενη συναδελφική και «ταξική» αλληλεγγύη.
Για το λόγο αυτόν είμαι πεισμένος ότι όσοι δημόσιοι υπάλληλοι γνωρίζουν πως ξεφεύγουν από τη δαγκάνα της εργασιακής εφεδρείας απέχουν από τις διαδηλώσεις και τις καταλήψεις, αφήνοντάς τες στους υπόλοιπους. Προφανώς κανείς τους δε σκέφτεται ότι αυτός ο πανικός και η βία θα οδηγήσουν πιθανότατα όλους μας, μαζί και τους ίδιους, στη χρεοκοπία.
Ο οικογενειακός μπακλαβάς μπορεί να προεκταθεί για να περιλάβει την αδιαφορία για τον κοινόχρηστο χώρο, αντίθετα με τη μεγάλη φροντίδα για τον ιδιωτικό. Η πολυτέλεια των κατοικιών μας συνδυάζεται με τη βρωμιά απ’ τα σκουπίδια που πλημμυρίζουν τις παραλίες, τα δάση, τους δρόμους, ακόμα και τα κοινόχρηστα των πολυκατοικιών. Η αδιαφορία για το δημόσιο χώρο, είναι κοινωνική ανευθυνότητα και είναι κοινή πολιτιστική κληρονομιά μας.
2. Οι συντεχνίες
Η δεύτερη ομαδοποίηση είναι οι συντεχνίες. Τι είναι οι συντεχνίες; Είναι η πρώτη, πρωτόγονη, επαγγελματική οργάνωση. Το αφεντικό και ο εργάτης ήσαν στην ίδια συντεχνία, ώστε να προωθήσουν μαζί τα συμφέροντα του επαγγέλματος, συνήθως ενάντια στα συμφέροντα των άλλων επαγγελμάτων. Με τη βιομηχανική επανάσταση, έγινε αντιληπτό ότι τα συμφέροντα των εργατών στα διαφορετικά επαγγέλματα ήσαν κοντινότερα μεταξύ τους από όσο τα συμφέροντα του εργάτη με το αφεντικό στον ίδιο κλάδο. Έτσι, στις προηγμένες χώρες οι συντεχνίες αντικαταστάθηκαν με ενώσεις σε ταξική βάση, τα συνδικάτα.
Τα συνδικάτα υπεράσπιζαν και υπερασπίζουν τα συνολικά και μακροπρόθεσμα συμφέροντα των μελών τους, όχι σε τυφλή αντιπαράθεση με άλλα συνδικάτα, όπως γινόταν με τις συντεχνίες, αλλά με γνώμονα τα ουσιαστικά συμφέροντα των μελών τους.
Επίσης, έγινε αντιληπτό ότι αυτά συμφέροντα δεν είναι πάντα αντίθετα με τα συμφέροντα των αφεντικών, διότι τα οικονομικά συμφέροντα δεν είναι παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος. Υπήρξαν περιπτώσεις όπου συνδικάτα συμβιβάζονται με απώλεια αποδοχών, προκειμένου να υπερασπίσουν συνολικά και μακροπρόθεσμα συμφέροντα των μελών τους, μέσα στα πλαίσια της εθνικής οικονομίας.
Μερικά πρόσφατα παραδείγματα:
Η πρώτη ομαδοποίηση -την αναφέραμε ήδη- είναι η οικογένεια. Τα πάντα δίνουμε για την οικογένεια, αλλά έξω απ’ αυτήν δε μας νοιάζει τίποτα. Θυσιαζόμαστε οικονομικά να έχουμε πολυτελές σπίτι ή διαμέρισμα, αλλά αδιαφορούμε πλήρως για τα κοινόχρηστα της πολυκατοικίας. Πετάμε τη σακούλα με τα σκουπίδια από το μπαλκόνι μας αδιαφορώντας αν θα σπάσει και θα γεμίσει το πεζοδρόμιο βρωμιές. Περιποιόμαστε μέχρι λατρείας το σκυλί μας, αλλά αδιαφορούμε να μαζέψουμε τα περιττώματά του από το πεζοδρόμιο. Και όταν το βαρεθούμε, το πετάμε χωρίς καμία ενοχή στο δρόμο, σχηματίζοντας τις αγέλες των αδέσποτων. Είμαστε γνωστοί για την μέχρι υστερίας υπερπροστασία των παιδιών μας, αλλά είμαστε τελευταίοι στην Ευρώπη σε αιμοδότες και σε δωρητές σώματος. Αντίθετα, είμαστε πρώτοι σε ρατσισμό και ξενοφοβία.
Η τόσο μεγάλης έκτασης οικογενειοκρατία (νεποτισμός) στα πανεπιστήμια, στη Βουλή και αλλού είναι δείγμα αυτού του κοινωνικού μοντέλου, που έχει εντοπιστεί ήδη στα πρώτα βήματα του ελληνικού κράτους από το Βαυαρό καθηγητή Φρειδερίκο Τιρς (Friedrich Thiersch). Είναι ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο «πελατειακές σχέσεις».
Το πιο χαρακτηριστικό δείγμα του οικογενειακού μοντέλου που θυμάμαι είναι η συμπεριφορά των εργαζομένων της ΡΙΚΟΜΕΞ απέναντι στους συγγενείς των συναδέλφων τους που έπεσαν θύματα της κατάρρευσης του εργοστασίου στο σεισμό της 7ης Σεπτεμβρίου 1999. Έφρασαν να ασκήσουν βία για να αποσύρουν την αγωγή για αποζημίωση, επειδή κυριεύτηκαν από τον πανικό ότι η επιχείρηση θα πτώχευε και θα έχαναν τη δουλειά τους. Η αλληλεγγύη προς την οικογένεια βρέθηκε πάνω από το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και την τόσο διαφημιζόμενη συναδελφική και «ταξική» αλληλεγγύη.
Για το λόγο αυτόν είμαι πεισμένος ότι όσοι δημόσιοι υπάλληλοι γνωρίζουν πως ξεφεύγουν από τη δαγκάνα της εργασιακής εφεδρείας απέχουν από τις διαδηλώσεις και τις καταλήψεις, αφήνοντάς τες στους υπόλοιπους. Προφανώς κανείς τους δε σκέφτεται ότι αυτός ο πανικός και η βία θα οδηγήσουν πιθανότατα όλους μας, μαζί και τους ίδιους, στη χρεοκοπία.
Ο οικογενειακός μπακλαβάς μπορεί να προεκταθεί για να περιλάβει την αδιαφορία για τον κοινόχρηστο χώρο, αντίθετα με τη μεγάλη φροντίδα για τον ιδιωτικό. Η πολυτέλεια των κατοικιών μας συνδυάζεται με τη βρωμιά απ’ τα σκουπίδια που πλημμυρίζουν τις παραλίες, τα δάση, τους δρόμους, ακόμα και τα κοινόχρηστα των πολυκατοικιών. Η αδιαφορία για το δημόσιο χώρο, είναι κοινωνική ανευθυνότητα και είναι κοινή πολιτιστική κληρονομιά μας.
2. Οι συντεχνίες
Η δεύτερη ομαδοποίηση είναι οι συντεχνίες. Τι είναι οι συντεχνίες; Είναι η πρώτη, πρωτόγονη, επαγγελματική οργάνωση. Το αφεντικό και ο εργάτης ήσαν στην ίδια συντεχνία, ώστε να προωθήσουν μαζί τα συμφέροντα του επαγγέλματος, συνήθως ενάντια στα συμφέροντα των άλλων επαγγελμάτων. Με τη βιομηχανική επανάσταση, έγινε αντιληπτό ότι τα συμφέροντα των εργατών στα διαφορετικά επαγγέλματα ήσαν κοντινότερα μεταξύ τους από όσο τα συμφέροντα του εργάτη με το αφεντικό στον ίδιο κλάδο. Έτσι, στις προηγμένες χώρες οι συντεχνίες αντικαταστάθηκαν με ενώσεις σε ταξική βάση, τα συνδικάτα.
Τα συνδικάτα υπεράσπιζαν και υπερασπίζουν τα συνολικά και μακροπρόθεσμα συμφέροντα των μελών τους, όχι σε τυφλή αντιπαράθεση με άλλα συνδικάτα, όπως γινόταν με τις συντεχνίες, αλλά με γνώμονα τα ουσιαστικά συμφέροντα των μελών τους.
Επίσης, έγινε αντιληπτό ότι αυτά συμφέροντα δεν είναι πάντα αντίθετα με τα συμφέροντα των αφεντικών, διότι τα οικονομικά συμφέροντα δεν είναι παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος. Υπήρξαν περιπτώσεις όπου συνδικάτα συμβιβάζονται με απώλεια αποδοχών, προκειμένου να υπερασπίσουν συνολικά και μακροπρόθεσμα συμφέροντα των μελών τους, μέσα στα πλαίσια της εθνικής οικονομίας.
Μερικά πρόσφατα παραδείγματα:
- στις αρχές του 2008, τα γαλλικά συνδικάτα (πλην του κομμουνιστικού CGT) διευκόλυναν την εργοδοσία να απαλλαγεί από το πλεονάζον προσωπικό με μειωμένη αποζημίωση. Τούτο έγινε μπροστά στον κίνδυνο μαζικών πτωχεύσεων και άρα μαζικών απολύσεων.
- Το 2009 τα ισπανικά συνδικάτα αντέδρασαν στα μέτρα λιτότητας, χωρίς όμως να κηρύξουν γενική απεργία, διότι αυτή κρίθηκε αντίθετη στο συμφέρον της χώρας, άρα και το δικό τους.
- Εφέτος ψήφισαν συνταξιοδότηση στην ηλικία των 67.
- Το ίδιο μας αποκάλυψε (μετά βδελυγμίας) η Αλέκα Παπαρήγα ότι έγινε στην Ιταλία.
Αυτά έγιναν από συνδικάτα σε οικονομίες πολύ ισχυρότερες από τη δική μας. Σ’ εμάς, όποιος τολμά να προτείνει τον οποιονδήποτε συμβιβασμό με την εργοδοσία, ακόμα και να συζητά με τον υπουργό, στιγματίζεται σαν προδότης. Αιτία η απουσία ταξικών συνδικάτων.
Οι πελατειακές σχέσεις με το κράτος γίνονται αιτία στρέβλωσης της έννοιας του συνδικαλισμού ως οργάνωσης εργατών, αφού τα συνδικάτα χρηματοδοτούνται από το κράτος – μοναδικό φαινόμενο στην Ευρώπη. Το είδαμε στη ΔΕΗ. Το είδαμε και στον Οργανισμό Εργατικής Εστίας, όπου στη δεκαετία 2000-2010 δόθηκαν συνολικά 177 εκατομμύρια ευρώ. [ερώτηση Βελόπουλου, TVXS].
Οι πελατειακές σχέσεις με το κράτος επέδρασαν έτσι ώστε ακόμα και η ηγεσία της ΓΣΕΕ, της οργάνωσης που συσπειρώνει όλα τα εργατικά σωματεία, να προέρχεται -όπως έδειξε ο Στέφανος Μάνος- από τις συντεχνίες του ευρύτερου δημόσιου τομέα. Μάλιστα, οι συντεχνίες έχουν τόση δύναμη, ώστε να παραβαίνουν ατιμώρητα το νόμο. Φτάσαμε και στο άκρον άωτο της ασυδοσίας: να περιφρονούνται ατιμώρητα δικαστικές αποφάσεις (μετρό, λιμάνι).
Μια ανώνυμη μελέτη υποστηρίζει ότι το καθεστώς των συντεχνιών, δηλαδή της παροχής προνομίων, επαγγελματικών αδειών, διακρίσεων, δημιουργήθηκε από τις μετεμφυλιακές κυβερνήσεις για την κατάκτηση της υποστήριξης ή έστω της ανοχής του πληθυσμού. Δεν αμφισβητώ ότι τότε δόθηκαν τα πλείστα των προνομίων. Αμφισβητώ όμως ότι τότε δημιουργήθηκε, δηλαδή ότι νωρίτερα δεν υπήρχε τούτο το καθεστώς. Η «πλατεία Κλαυθμώνος» είναι προγενέστερη…
Κοντά στις συντεχνίες υπάρχουν οι οιωνεί συντεχνίες. Δεν είναι επαγγελματικές ενώσεις, αλλά έχουν την ίδια ιδιότητα: να θέτουν το συμφέρον των μελών τους πάνω από το συμφέρον της κοινωνίας και να το επιδιώκουν σε βάρος της, ως παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος. Τέτοιες ομάδες είναι των δημοσίων υπαλλήλων και των ομαδοποιήσεων εντός του σώματος των δημοσίων υπαλλήλων. Η σημερινή «Καθημερινή» έχει την είδηση ότι ο αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος δήλωσε πως δεν θα γίνει δεκτή η πρόταση να αναλάβει η εκκλησία τη μισθοδοσία των κληρικών. Τι διαφέρει από τους δημόσιους υπάλληλους, τους φορτηγατζήδες κλπ;
3. Οι τοπικές κοινωνίες
Άλλη παραλλαγή του «μπακλαβά» είναι ο «εθνοτοπικός μπακλαβάς».
Σε ποια άλλη χώρα υπάρχει Σύλλογος των επαρχιωτών από κάθε σχεδόν πόλη ή χωριό που διαβιούν στην πρωτεύουσα; Φανταστήκατε Σύλλογο των Λιβερπουλιανών Λονδίνου ή των Σικαγιωτών Νέας Υόρκης; Αυτού του είδους η τοπικιστική «αλληλεγγύη» διαθέτει και βουλευτές που είναι οι κυρίως έμποροι των πελατειακών σχέσεων. Για παράδειγμα, ο κ. Ευ. Βενιζέλος ως υπουργός πολιτισμού, χάρισε τα χρέη στις ποδοσφαιρικές ομάδες Θεσσαλονίκης. Και ο κ. Σαμαράς ως υπουργός πολιτισμού επίσης, απέσπασε από τον Νομό Ηλείας και προσκύρωσε στον Νομό Μεσσηνίας την αρμοδιότητα της αρχαιολογικής υπηρεσίας επί του ναού του Επικουρείου Απόλλωνος.
Αυτές οι τοπικές κοινωνίες ενδιαφέρονται μόνο για το τοπικό συμφέρον τους, αδιαφορώντας πλήρως για τη γενική ευταξία και ευημερία. Το παράδειγμα το ζήσαμε στις 7/9/2006: 42 Δήμοι έκλεισαν, με αίτημα να καταργηθεί η βάση στις εισαγωγικές εξετάσεις, ώστε να έχουν περισσότερους φοιτητές – πελάτες στα ενοικιαζόμενα δωμάτια και στα σουβλατζίδικα της τοπικής κοινωνίας.
Νωρίτερα, το Γενάρη του 1998, πέντε τοπικές κοινωνίες αντέδρασαν στην τοποθέτηση ραντάρ στην Περαία Θεσσαλονίκης. Το αεροδρόμιο Θεσσαλονίκης έμεινε χωρίς ραντάρ προσέγγισης, με θύμα ένα αεροπλάνο που προσέκρουσε στα βουνά της Πιερίας, με τριψήφιο αριθμό νεκρών.
Φετινά παραδείγματα είναι η Κερατέα και το Γραμματικό. Οι «τοπικές κοινωνίες» συγκροτούν λαϊκές συνελεύσεις, που βροντοφωνάζουν να πάει ο ΧΥΤΑ -τα σκουπίδια- στη γειτονική τοπική κοινωνία. Όλες μαζί αδιαφορούν για τους σκουπιδότοπους που στολίζουν τις ρεματιές μας και τα πρόστιμα που πληρώνουμε εμείς οι φορολογούμενοι για λογαριασμό τους.
Μοιραίο αποτέλεσμα αυτής της νοοτροπίας είναι ο ρατσισμός. Θύμα των τοπικών κοινωνιών είναι ο ΟΚΑΝΑ, που είναι ανεπιθύμητος παντού, λες και πουθενά δεν τον χρειάζονται. Μόλις προχτές καταργήθηκε, μέσα στη γενική επευφημία, ο ΟΚΑΝΑ του κέντρου του Πειραιά. Οι εξαρτημένοι από ναρκωτικά παραπέμφθηκαν στο κρατικό νοσοκομείο. Ωστόσο, μέλη της τοπικής κοινωνίας απέκλεισαν την είσοδο σε αυτό και άφησαν τους εξαρτημένους αβοήθητους.
Θύματα του ίδιου ρατσισμού είναι ακόμη οι μετανάστες, οι εθνικές και θρησκευτικές μειονότητες, οι Ρομά, οι διακρίσεις ανάλογα με τον σεξουαλικό προσανατολισμό και ο κατάλογος συνεχίζεται.
Οι πελατειακές σχέσεις με το κράτος γίνονται αιτία στρέβλωσης της έννοιας του συνδικαλισμού ως οργάνωσης εργατών, αφού τα συνδικάτα χρηματοδοτούνται από το κράτος – μοναδικό φαινόμενο στην Ευρώπη. Το είδαμε στη ΔΕΗ. Το είδαμε και στον Οργανισμό Εργατικής Εστίας, όπου στη δεκαετία 2000-2010 δόθηκαν συνολικά 177 εκατομμύρια ευρώ. [ερώτηση Βελόπουλου, TVXS].
Οι πελατειακές σχέσεις με το κράτος επέδρασαν έτσι ώστε ακόμα και η ηγεσία της ΓΣΕΕ, της οργάνωσης που συσπειρώνει όλα τα εργατικά σωματεία, να προέρχεται -όπως έδειξε ο Στέφανος Μάνος- από τις συντεχνίες του ευρύτερου δημόσιου τομέα. Μάλιστα, οι συντεχνίες έχουν τόση δύναμη, ώστε να παραβαίνουν ατιμώρητα το νόμο. Φτάσαμε και στο άκρον άωτο της ασυδοσίας: να περιφρονούνται ατιμώρητα δικαστικές αποφάσεις (μετρό, λιμάνι).
Μια ανώνυμη μελέτη υποστηρίζει ότι το καθεστώς των συντεχνιών, δηλαδή της παροχής προνομίων, επαγγελματικών αδειών, διακρίσεων, δημιουργήθηκε από τις μετεμφυλιακές κυβερνήσεις για την κατάκτηση της υποστήριξης ή έστω της ανοχής του πληθυσμού. Δεν αμφισβητώ ότι τότε δόθηκαν τα πλείστα των προνομίων. Αμφισβητώ όμως ότι τότε δημιουργήθηκε, δηλαδή ότι νωρίτερα δεν υπήρχε τούτο το καθεστώς. Η «πλατεία Κλαυθμώνος» είναι προγενέστερη…
Κοντά στις συντεχνίες υπάρχουν οι οιωνεί συντεχνίες. Δεν είναι επαγγελματικές ενώσεις, αλλά έχουν την ίδια ιδιότητα: να θέτουν το συμφέρον των μελών τους πάνω από το συμφέρον της κοινωνίας και να το επιδιώκουν σε βάρος της, ως παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος. Τέτοιες ομάδες είναι των δημοσίων υπαλλήλων και των ομαδοποιήσεων εντός του σώματος των δημοσίων υπαλλήλων. Η σημερινή «Καθημερινή» έχει την είδηση ότι ο αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος δήλωσε πως δεν θα γίνει δεκτή η πρόταση να αναλάβει η εκκλησία τη μισθοδοσία των κληρικών. Τι διαφέρει από τους δημόσιους υπάλληλους, τους φορτηγατζήδες κλπ;
3. Οι τοπικές κοινωνίες
Άλλη παραλλαγή του «μπακλαβά» είναι ο «εθνοτοπικός μπακλαβάς».
Σε ποια άλλη χώρα υπάρχει Σύλλογος των επαρχιωτών από κάθε σχεδόν πόλη ή χωριό που διαβιούν στην πρωτεύουσα; Φανταστήκατε Σύλλογο των Λιβερπουλιανών Λονδίνου ή των Σικαγιωτών Νέας Υόρκης; Αυτού του είδους η τοπικιστική «αλληλεγγύη» διαθέτει και βουλευτές που είναι οι κυρίως έμποροι των πελατειακών σχέσεων. Για παράδειγμα, ο κ. Ευ. Βενιζέλος ως υπουργός πολιτισμού, χάρισε τα χρέη στις ποδοσφαιρικές ομάδες Θεσσαλονίκης. Και ο κ. Σαμαράς ως υπουργός πολιτισμού επίσης, απέσπασε από τον Νομό Ηλείας και προσκύρωσε στον Νομό Μεσσηνίας την αρμοδιότητα της αρχαιολογικής υπηρεσίας επί του ναού του Επικουρείου Απόλλωνος.
Αυτές οι τοπικές κοινωνίες ενδιαφέρονται μόνο για το τοπικό συμφέρον τους, αδιαφορώντας πλήρως για τη γενική ευταξία και ευημερία. Το παράδειγμα το ζήσαμε στις 7/9/2006: 42 Δήμοι έκλεισαν, με αίτημα να καταργηθεί η βάση στις εισαγωγικές εξετάσεις, ώστε να έχουν περισσότερους φοιτητές – πελάτες στα ενοικιαζόμενα δωμάτια και στα σουβλατζίδικα της τοπικής κοινωνίας.
Νωρίτερα, το Γενάρη του 1998, πέντε τοπικές κοινωνίες αντέδρασαν στην τοποθέτηση ραντάρ στην Περαία Θεσσαλονίκης. Το αεροδρόμιο Θεσσαλονίκης έμεινε χωρίς ραντάρ προσέγγισης, με θύμα ένα αεροπλάνο που προσέκρουσε στα βουνά της Πιερίας, με τριψήφιο αριθμό νεκρών.
Φετινά παραδείγματα είναι η Κερατέα και το Γραμματικό. Οι «τοπικές κοινωνίες» συγκροτούν λαϊκές συνελεύσεις, που βροντοφωνάζουν να πάει ο ΧΥΤΑ -τα σκουπίδια- στη γειτονική τοπική κοινωνία. Όλες μαζί αδιαφορούν για τους σκουπιδότοπους που στολίζουν τις ρεματιές μας και τα πρόστιμα που πληρώνουμε εμείς οι φορολογούμενοι για λογαριασμό τους.
Μοιραίο αποτέλεσμα αυτής της νοοτροπίας είναι ο ρατσισμός. Θύμα των τοπικών κοινωνιών είναι ο ΟΚΑΝΑ, που είναι ανεπιθύμητος παντού, λες και πουθενά δεν τον χρειάζονται. Μόλις προχτές καταργήθηκε, μέσα στη γενική επευφημία, ο ΟΚΑΝΑ του κέντρου του Πειραιά. Οι εξαρτημένοι από ναρκωτικά παραπέμφθηκαν στο κρατικό νοσοκομείο. Ωστόσο, μέλη της τοπικής κοινωνίας απέκλεισαν την είσοδο σε αυτό και άφησαν τους εξαρτημένους αβοήθητους.
Θύματα του ίδιου ρατσισμού είναι ακόμη οι μετανάστες, οι εθνικές και θρησκευτικές μειονότητες, οι Ρομά, οι διακρίσεις ανάλογα με τον σεξουαλικό προσανατολισμό και ο κατάλογος συνεχίζεται.
***
Χαρακτηριστικά της κατακερματισμένης κοινωνίας
Σε μια κοινωνία όπου η οικογένεια, η συντεχνία, ο τοπικισμός, είναι αξίες υπέρτερες της αξίας του συνόλου της κοινωνίας, είναι λογικό και αναμενόμενο να παρατηρούνται στο κράτος φαινόμενα σαν τα παρακάτω:
1. Περιφρόνηση της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων
Δυο ενδεικτικά παραδείγματα:
-Αντίθετα με τις αναπτυγμένες χώρες όπου τα ΚΚ έχουν συρρικνωθεί, στην Ελλάδα το ΚΚΕ είναι το τρίτο κόμμα. Το ΚΚΕ είναι εντελώς διαφορετικό από τα ΚΚ των χωρών των εταίρων μας, τον αποκαλούμενο «Ευρωκομμουνισμό». Βρίσκεται στον αντίποδα της δημοκρατίας, πρόσφατα δε αποκατέστησε τον Στάλιν. Σ’ αυτό όμως έχει την υποστήριξη ολόκληρου του κοινοβουλευτικού φάσματος. Εξηγούμαι: δυο φορές, μια στο Συμβούλιο της Ευρώπης (2006) και μια στο Ευρωκοινοβούλιο (2009), παρουσιάστηκε ψήφισμα για την ταυτόχρονη καταδίκη των εγκλημάτων του ναζισμού και του κομμουνισμού, δηλαδή του σταλινισμού. Όλα ανεξαιρέτως τα κόμματα του ελληνικού κοινοβουλίου υπερψήφισαν το σκέλος που αφορούσε το ναζισμό και καταψήφισαν το σκέλος που αφορούσε το σταλινισμό.
-Τα μέλη και οι υποστηρικτές του ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Αμνηστίας κυμαίνονται μεταξύ 3.000 και 5.000. Τα μέλη του ολλανδικού τμήματος της Διεθνούς Αμνηστίας κυμαίνονται περί τις 200.000. Η Ολλανδία έχει πληθυσμό 16 εκ. κατοίκους. Μόλις μιάμιση φορά μεγαλύτερο από τον δικό μας.
2. Ασυνεννοησία – διχασμός.
Στις αναπτυγμένες χώρες, από την εποχή Του John Locke (1632-1704) και της «ανεξιθρησκείας» του, έχει κατακτηθεί βαθμιαία μια γενικότερη ανοχή στην άλλη άποψη και μια προσπάθεια σύνθεσης ή συμβιβασμού στη λύση ενός προβλήματος.
Σήμερα, οι χώρες της ΕΕ που χτυπήθηκαν από οικονομική κρίση ακολουθούν μια ομόθυμη προσπάθεια και βρίσκονται στο δρόμο της ανάκαμψης. Στο δικό μας πολιτικό σύστημα ισχύει το αντίστοιχο με αυτό που είδαμε να συμβαίνει στις συντεχνίες: η ρητορεία μεταξύ των κομμάτων εξουσίας είναι εμπρηστική. Και αποκαλούν προδότη όποιον προσπαθήσει να βρει μια συνεννόηση ανάμεσά τους.
Ο διχασμός, που πάντα υπήρχε αλλά τώρα έχει λάβει τη μορφή «Μνημόνιο – αντιμνημόνιο», έχει φτάσει σε σημείο που κάποιοι μιλούν για «πόλεμο». Για παράδειγμα, στις 29/9/2011 ο πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ κατήγγειλε την κυβέρνηση για εσχάτη προδοσία. Για εσχάτη προδοσία είχαν εκτελεστεί οι έξι και αργότερα είχαν κατασκευαστεί τα έκτακτα στρατοδικεία και ο ανθρωποφαγικός Ν.509, εναντίον μάλιστα των συντρόφων του Αλέξη Τσίπρα.
3. Ανομία – Κοινωνική ανευθυνότητα.
Δεν πρόκειται για το φαινόμενο της «κοινωνικής ανυπακοής» που παρατηρείται στη Δύση. Εκεί η ανυπακοή γίνεται δημόσια, ζητάει προκλητικά τις κυρώσεις του νόμου που δεν υπάκουσε και μ’ αυτό στοχεύει στην αφύπνιση των μαζών, που θα κινητοποιηθούν για την απόσυρση ή την τροποποίηση του νόμου. Τέτοιου είδους ανυπακοή είναι άγνωστη στη χώρα μας. Εδώ, η ανυπακοή συνδυάζεται με την κοινωνική ανευθυνότητα. Ακούει στο όνομα «τζάμπα μαγκιά». Ο τρομακτικός σε σύγκριση με την Ευρώπη βαθμός φοροδιαφυγής δίνει το μέτρο της κοινωνικής ανευθυνότητας. Η περιφρόνηση στο νόμο έχει πια φτάσει στο σημείο που αναδεικνύει την περιφρόνηση στον εαυτό μας. Παράδειγμα τα διόδια.
4. Διόγκωση-ανικανότητα-πατερναλισμός του κράτους
Σε μια καθυστερημένη χώρα, όπως η δική μας, χωρίς βιομηχανική επανάσταση και αστική τάξη, η ανάπτυξη περνάει αναγκαστικά από το κράτος (γι’ αυτό και ο κομμουνισμός επιβλήθηκε μόνο σε υποανάπτυκτες χώρες). Συγχρόνως, η εξουσία των ομάδων στις οποίες αναφέρθηκα, ενδεχομένως και άλλων, ασκείται μέσω του κράτους. Γι’ αυτούς τους λόγους, ο κρατισμός στην Ελλάδα είναι τερατώδης. Είμαστε ίσως η μοναδική χώρα στην Ευρώπη όπου ακόμα και οι αντιεξουσιαστές διαμαρτύρονται (διάβαζε: καταστρέφουν) για τη μείωση του κράτους, τώρα που αυτή τέθηκε από την τρόικα.
Το ελληνικό κράτος είναι διογκωμένο: έχει τους περισσότερους υπαλλήλους στην Ευρώπη των 15. Το διογκωμένο αυτό κράτος, από τη μια μεριά παρέχει ατροφικές υπηρεσίες (υγεία, παιδεία, πρόνοια, πολιτισμός). Από την άλλη, βρίσκεται παντού: χώνει τη μύτη του με ρυθμίσεις, νόμους, ελέγχους, απαγορεύσεις. Είναι μαζί το κράτος – κηδεμόνας που φροντίζει για το καλό μας. Μας προστατεύει απ’ τον κακό μας εαυτό. Το ποιο χαρακτηριστικό παράδειγμα κηδεμονίας που θυμάμαι είναι ο «βασικός μέτοχος». Χρειάστηκε η παρέμβαση των εταίρων μας για να αποσυρθεί αυτό το τερατούργημα.
5. Διαφθορά.
Όπως είναι λογικό, όταν κάποιο κομμάτι της κατακερματισμένης κοινωνίας δεν μπορεί να κατακτήσει τους στόχους του με νόμιμα μέσα, προσφεύγει σε παράνομα μέσα. Είναι το φαινόμενο της διαφθοράς, στο οποίο η χώρα μας θριαμβεύει. Κατά τη γνώμη μου, το αθλιότερο δείγμα διαφθοράς είναι ο «νόμος περί ευθύνης υπουργών».
Ωστόσο, νομίζω ότι ο μεγάλος όγκος της διαφθοράς δεν είναι η μεγάλη, αλλά η μικρομεσαία. Έξη στις 10 επιχειρήσεις φοροδιαφεύγουν και επιπλέον έχουμε: Αυθαίρετα, παραβιάσεις πολεοδομικής νομοθεσίας, φακελάκια, καταπατήσεις δημοσίων κτημάτων, μέχρι και στη Θεσσαλονίκη κοντά στα 988 περίπτερα με άδεια, λειτουργούν άλλα 457 χωρίς άδεια.
Ο κ. Αμπέλ Ανγκαμπενγκιάν, κορυφαίος σύμβουλος του ηγέτη της Σοβιετικής Ενώσεως κ. Μιχαήλ Γκορμπατσώφ στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και εμπνευστής της περεστρόϊκα, εξηγούσε στο δημοσιογράφο κ. Παπανδρόπουλο ότι η ελληνική διαφθορά προσομοιάζει με τη σοβιετική και ότι χώρες όπως η Ελλάδα αποτελούν ωρολογιακή βόμβα στα θεμέλια του ενιαίου ευρωπαϊκού νομίσματος.
6. Εθνικισμός.
Ο εθνικισμός είναι παγκόσμιο φαινόμενο, αλλά εμείς είμαστε πρωταθλητές του είδους, γιατί σε μας ο εθνικισμός είναι προϊόν της ανασφάλειάς μας ως κοινωνία.
Ο πατριωτισμός μας δεν ενοχλείται από την έλλειψη παραγωγής και παραγωγικότητας που απομυζούν τις δυνάμεις του έθνους και το ταπεινώνουν. Ούτε από τον αφελληνισμό του εθνικού πλούτου που καραδοκεί λόγω της άρνησης να περιοριστούν δραστικά οι κρατικές δαπάνες. Ο ελληνικός εθνικισμός εξαντλείται σε δυο περιπτώσεις:
Η πρώτη έχει σχέση με την ανασφάλειά μας και με το μίσος μας για τους δυτικούς εταίρους μας. Ενδεικτικά και μονολεκτικά: Ίμια, Οτσαλάν, ΝΑΤΟϊκοί βομβαρδισμοί στη Σερβία, Σχέδιο Ανάν, Δημοκρατία της Μακεδονίας, Παλαιστινιακό. Παντού σταθήκαμε απέναντι στους εταίρους μας. Μέχρι και στην τρόικα απαγορεύσαμε να δίνει συνεντεύξεις τύπου και να μπαίνει στο υπουργείο οικονομικών, λες και δεν είναι αυτοί που μας φέρνουν 200 δισ. ευρώ για να μην χρεοκοπήσουμε και τρώμε ο ένας τον άλλον.
Η δεύτερη έχει σχέση με την υπεράσπιση των κατακερματισμένων συμφερόντων. Ο Γεράσιμος Κακλαμάνης έγραφε το 1986 «Όπου δείτε απεργούς να κρατάνε ελληνική σημαία, κάποια ύποπτη υπόθεση υπάρχει πίσω από τα αιτήματά τους» («Επί της δομής του νεοελληνικού κράτους»).
Ένα πρόσφατο παράδειγμα πατριωτισμού με το αζημίωτο:
Στις 26 και 27 του περασμένου Ιουλίου, οι εργαζόμενοι του Ταχυδρομικού Ταμιευτηρίου έκαναν κατάληψη των γραφείων της κεντρικής υπηρεσίας, χωρίς βέβαια καμία νομική ή πειθαρχική συνέπεια, με αίτημα «όχι στο ξεπούλημα του Τ. Ταμιευτηρίου». Η εξήγηση του γιατί ήσαν ενάντια στο ξεπούλημα δόθηκε ένα μήνα αργότερα: στις 30 Αυγούστου, το διοικητικό συμβούλιο του Τ.Τ. ενέκρινε κατά πλειοψηφία πρόγραμμα εθελουσίας εξόδου με ποσόν άνω των 150.000 ευρώ ανά εργαζόμενο.
Άλλο πρόσφατο παράδειγμα πατριωτισμού με το αζημίωτο:
Είμαστε πρώτοι σε καθυστέρηση απόδοσης δικαιοσύνης, πράγμα που μεταξύ άλλων παρακωλύει την παραγωγή. Στα ελληνικά δικαστήρια εκκρεμούν 1 εκατομμύριο υποθέσεις! Η τρόικα παρενέβη. Και τότε ο αντιιμπεριαλιστής πρόεδρος του ΔΣΑ Ιωάννης Αδαμόπουλος την παρομοίασε με τον Βαυαρό Μάουρερ που υπέγραψε τη θανατική καταδίκη του Κολοκοτρώνη.
1. Περιφρόνηση της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων
Δυο ενδεικτικά παραδείγματα:
-Αντίθετα με τις αναπτυγμένες χώρες όπου τα ΚΚ έχουν συρρικνωθεί, στην Ελλάδα το ΚΚΕ είναι το τρίτο κόμμα. Το ΚΚΕ είναι εντελώς διαφορετικό από τα ΚΚ των χωρών των εταίρων μας, τον αποκαλούμενο «Ευρωκομμουνισμό». Βρίσκεται στον αντίποδα της δημοκρατίας, πρόσφατα δε αποκατέστησε τον Στάλιν. Σ’ αυτό όμως έχει την υποστήριξη ολόκληρου του κοινοβουλευτικού φάσματος. Εξηγούμαι: δυο φορές, μια στο Συμβούλιο της Ευρώπης (2006) και μια στο Ευρωκοινοβούλιο (2009), παρουσιάστηκε ψήφισμα για την ταυτόχρονη καταδίκη των εγκλημάτων του ναζισμού και του κομμουνισμού, δηλαδή του σταλινισμού. Όλα ανεξαιρέτως τα κόμματα του ελληνικού κοινοβουλίου υπερψήφισαν το σκέλος που αφορούσε το ναζισμό και καταψήφισαν το σκέλος που αφορούσε το σταλινισμό.
-Τα μέλη και οι υποστηρικτές του ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Αμνηστίας κυμαίνονται μεταξύ 3.000 και 5.000. Τα μέλη του ολλανδικού τμήματος της Διεθνούς Αμνηστίας κυμαίνονται περί τις 200.000. Η Ολλανδία έχει πληθυσμό 16 εκ. κατοίκους. Μόλις μιάμιση φορά μεγαλύτερο από τον δικό μας.
2. Ασυνεννοησία – διχασμός.
Στις αναπτυγμένες χώρες, από την εποχή Του John Locke (1632-1704) και της «ανεξιθρησκείας» του, έχει κατακτηθεί βαθμιαία μια γενικότερη ανοχή στην άλλη άποψη και μια προσπάθεια σύνθεσης ή συμβιβασμού στη λύση ενός προβλήματος.
Σήμερα, οι χώρες της ΕΕ που χτυπήθηκαν από οικονομική κρίση ακολουθούν μια ομόθυμη προσπάθεια και βρίσκονται στο δρόμο της ανάκαμψης. Στο δικό μας πολιτικό σύστημα ισχύει το αντίστοιχο με αυτό που είδαμε να συμβαίνει στις συντεχνίες: η ρητορεία μεταξύ των κομμάτων εξουσίας είναι εμπρηστική. Και αποκαλούν προδότη όποιον προσπαθήσει να βρει μια συνεννόηση ανάμεσά τους.
Ο διχασμός, που πάντα υπήρχε αλλά τώρα έχει λάβει τη μορφή «Μνημόνιο – αντιμνημόνιο», έχει φτάσει σε σημείο που κάποιοι μιλούν για «πόλεμο». Για παράδειγμα, στις 29/9/2011 ο πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ κατήγγειλε την κυβέρνηση για εσχάτη προδοσία. Για εσχάτη προδοσία είχαν εκτελεστεί οι έξι και αργότερα είχαν κατασκευαστεί τα έκτακτα στρατοδικεία και ο ανθρωποφαγικός Ν.509, εναντίον μάλιστα των συντρόφων του Αλέξη Τσίπρα.
3. Ανομία – Κοινωνική ανευθυνότητα.
Δεν πρόκειται για το φαινόμενο της «κοινωνικής ανυπακοής» που παρατηρείται στη Δύση. Εκεί η ανυπακοή γίνεται δημόσια, ζητάει προκλητικά τις κυρώσεις του νόμου που δεν υπάκουσε και μ’ αυτό στοχεύει στην αφύπνιση των μαζών, που θα κινητοποιηθούν για την απόσυρση ή την τροποποίηση του νόμου. Τέτοιου είδους ανυπακοή είναι άγνωστη στη χώρα μας. Εδώ, η ανυπακοή συνδυάζεται με την κοινωνική ανευθυνότητα. Ακούει στο όνομα «τζάμπα μαγκιά». Ο τρομακτικός σε σύγκριση με την Ευρώπη βαθμός φοροδιαφυγής δίνει το μέτρο της κοινωνικής ανευθυνότητας. Η περιφρόνηση στο νόμο έχει πια φτάσει στο σημείο που αναδεικνύει την περιφρόνηση στον εαυτό μας. Παράδειγμα τα διόδια.
4. Διόγκωση-ανικανότητα-πατερναλισμός του κράτους
Σε μια καθυστερημένη χώρα, όπως η δική μας, χωρίς βιομηχανική επανάσταση και αστική τάξη, η ανάπτυξη περνάει αναγκαστικά από το κράτος (γι’ αυτό και ο κομμουνισμός επιβλήθηκε μόνο σε υποανάπτυκτες χώρες). Συγχρόνως, η εξουσία των ομάδων στις οποίες αναφέρθηκα, ενδεχομένως και άλλων, ασκείται μέσω του κράτους. Γι’ αυτούς τους λόγους, ο κρατισμός στην Ελλάδα είναι τερατώδης. Είμαστε ίσως η μοναδική χώρα στην Ευρώπη όπου ακόμα και οι αντιεξουσιαστές διαμαρτύρονται (διάβαζε: καταστρέφουν) για τη μείωση του κράτους, τώρα που αυτή τέθηκε από την τρόικα.
Το ελληνικό κράτος είναι διογκωμένο: έχει τους περισσότερους υπαλλήλους στην Ευρώπη των 15. Το διογκωμένο αυτό κράτος, από τη μια μεριά παρέχει ατροφικές υπηρεσίες (υγεία, παιδεία, πρόνοια, πολιτισμός). Από την άλλη, βρίσκεται παντού: χώνει τη μύτη του με ρυθμίσεις, νόμους, ελέγχους, απαγορεύσεις. Είναι μαζί το κράτος – κηδεμόνας που φροντίζει για το καλό μας. Μας προστατεύει απ’ τον κακό μας εαυτό. Το ποιο χαρακτηριστικό παράδειγμα κηδεμονίας που θυμάμαι είναι ο «βασικός μέτοχος». Χρειάστηκε η παρέμβαση των εταίρων μας για να αποσυρθεί αυτό το τερατούργημα.
5. Διαφθορά.
Όπως είναι λογικό, όταν κάποιο κομμάτι της κατακερματισμένης κοινωνίας δεν μπορεί να κατακτήσει τους στόχους του με νόμιμα μέσα, προσφεύγει σε παράνομα μέσα. Είναι το φαινόμενο της διαφθοράς, στο οποίο η χώρα μας θριαμβεύει. Κατά τη γνώμη μου, το αθλιότερο δείγμα διαφθοράς είναι ο «νόμος περί ευθύνης υπουργών».
Ωστόσο, νομίζω ότι ο μεγάλος όγκος της διαφθοράς δεν είναι η μεγάλη, αλλά η μικρομεσαία. Έξη στις 10 επιχειρήσεις φοροδιαφεύγουν και επιπλέον έχουμε: Αυθαίρετα, παραβιάσεις πολεοδομικής νομοθεσίας, φακελάκια, καταπατήσεις δημοσίων κτημάτων, μέχρι και στη Θεσσαλονίκη κοντά στα 988 περίπτερα με άδεια, λειτουργούν άλλα 457 χωρίς άδεια.
Ο κ. Αμπέλ Ανγκαμπενγκιάν, κορυφαίος σύμβουλος του ηγέτη της Σοβιετικής Ενώσεως κ. Μιχαήλ Γκορμπατσώφ στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και εμπνευστής της περεστρόϊκα, εξηγούσε στο δημοσιογράφο κ. Παπανδρόπουλο ότι η ελληνική διαφθορά προσομοιάζει με τη σοβιετική και ότι χώρες όπως η Ελλάδα αποτελούν ωρολογιακή βόμβα στα θεμέλια του ενιαίου ευρωπαϊκού νομίσματος.
6. Εθνικισμός.
Ο εθνικισμός είναι παγκόσμιο φαινόμενο, αλλά εμείς είμαστε πρωταθλητές του είδους, γιατί σε μας ο εθνικισμός είναι προϊόν της ανασφάλειάς μας ως κοινωνία.
Ο πατριωτισμός μας δεν ενοχλείται από την έλλειψη παραγωγής και παραγωγικότητας που απομυζούν τις δυνάμεις του έθνους και το ταπεινώνουν. Ούτε από τον αφελληνισμό του εθνικού πλούτου που καραδοκεί λόγω της άρνησης να περιοριστούν δραστικά οι κρατικές δαπάνες. Ο ελληνικός εθνικισμός εξαντλείται σε δυο περιπτώσεις:
Η πρώτη έχει σχέση με την ανασφάλειά μας και με το μίσος μας για τους δυτικούς εταίρους μας. Ενδεικτικά και μονολεκτικά: Ίμια, Οτσαλάν, ΝΑΤΟϊκοί βομβαρδισμοί στη Σερβία, Σχέδιο Ανάν, Δημοκρατία της Μακεδονίας, Παλαιστινιακό. Παντού σταθήκαμε απέναντι στους εταίρους μας. Μέχρι και στην τρόικα απαγορεύσαμε να δίνει συνεντεύξεις τύπου και να μπαίνει στο υπουργείο οικονομικών, λες και δεν είναι αυτοί που μας φέρνουν 200 δισ. ευρώ για να μην χρεοκοπήσουμε και τρώμε ο ένας τον άλλον.
Η δεύτερη έχει σχέση με την υπεράσπιση των κατακερματισμένων συμφερόντων. Ο Γεράσιμος Κακλαμάνης έγραφε το 1986 «Όπου δείτε απεργούς να κρατάνε ελληνική σημαία, κάποια ύποπτη υπόθεση υπάρχει πίσω από τα αιτήματά τους» («Επί της δομής του νεοελληνικού κράτους»).
Ένα πρόσφατο παράδειγμα πατριωτισμού με το αζημίωτο:
Στις 26 και 27 του περασμένου Ιουλίου, οι εργαζόμενοι του Ταχυδρομικού Ταμιευτηρίου έκαναν κατάληψη των γραφείων της κεντρικής υπηρεσίας, χωρίς βέβαια καμία νομική ή πειθαρχική συνέπεια, με αίτημα «όχι στο ξεπούλημα του Τ. Ταμιευτηρίου». Η εξήγηση του γιατί ήσαν ενάντια στο ξεπούλημα δόθηκε ένα μήνα αργότερα: στις 30 Αυγούστου, το διοικητικό συμβούλιο του Τ.Τ. ενέκρινε κατά πλειοψηφία πρόγραμμα εθελουσίας εξόδου με ποσόν άνω των 150.000 ευρώ ανά εργαζόμενο.
Άλλο πρόσφατο παράδειγμα πατριωτισμού με το αζημίωτο:
Είμαστε πρώτοι σε καθυστέρηση απόδοσης δικαιοσύνης, πράγμα που μεταξύ άλλων παρακωλύει την παραγωγή. Στα ελληνικά δικαστήρια εκκρεμούν 1 εκατομμύριο υποθέσεις! Η τρόικα παρενέβη. Και τότε ο αντιιμπεριαλιστής πρόεδρος του ΔΣΑ Ιωάννης Αδαμόπουλος την παρομοίασε με τον Βαυαρό Μάουρερ που υπέγραψε τη θανατική καταδίκη του Κολοκοτρώνη.
ΜΕΡΟΣ Β΄
Πώς προέκυψε ο κατακερματισμός της ελληνικής κοινωνίας; Μπορούμε να τον υπερβούμε;
Η επιτυχία ενός μοντέλου κρίνεται από το κατά πόσον ερμηνεύει την πραγματικότητα για την οποία σχηματίστηκε. Προσπάθησα να δείξω ότι το μοντέλο της «κατακερματισμένης κοινωνίας» ερμηνεύει μια σειρά φαινόμενα της πραγματικής ζωής. Αν πράγματι είναι έτσι, έγινε η μισή δουλειά. Η άλλη μισή είναι να διερευνήσουμε πώς ερμηνεύεται με τη σειρά του ο ίδιος ο κατακερματισμός της κοινωνίας μας. Γιατί, με ποιες διαδικασίες, έφτασε η δική μας κοινωνία να ανήκει στις κατακερματισμένες; Και στη συνέχεια: υπάρχει διέξοδος;
Οι παράγοντες που διαμόρφωσαν την κατακερματισμένη κοινωνία
Ανήκει στα στερεότυπα ο μύθος ότι για το χάλι μας φταίει η Τουρκοκρατία. «Γιατί λοιπόν οι επτανήσιοι που δεν τη γνώρισαν δεν διαφέρουν από τους υπόλοιπους Έλληνες;», αναρωτιέται ο Στέλιος Ράμφος. Γιατί σε χώρες που γνώρισαν Τουρκοκρατία όπως εμείς (π.χ. Ρουμανία ή Βουλγαρία) δεν παρατηρείται η δική μας ανομία που καταστρέφει κάθε προσπάθεια δημιουργίας;
Θα αναπτύξω δυο παράγοντες που πιστεύω πως διαμόρφωσαν αυτή την κατακερματισμένη κοινωνία. Ο πρώτος είναι οι οικονομικές και κοινωνικές συγκυρίες της εποχής της δημιουργίας του ελληνικού κράτους. Αυτές που δημιούργησαν την ανασφάλεια, που με τη σειρά της δημιούργησε τις πελατειακές σχέσεις, για τις οποίες μίλησε πρώτος ο Βαυαρός Friedrich Thiersch, ήδη από το 1832. Ο δεύτερος, που συναρτάται με τον πρώτο, είναι ο ρόλος της θρησκείας, δηλαδή της ορθόδοξης εκκλησίας.
1. Οι οικονομικές και κοινωνικές συγκυρίες: η ανασφάλεια
«Η χώρα αυτή δεν γνώρισε Αναγέννηση, ούτε Μεταρρύθμιση. Δεν απέκτησε ποτέ αστική τάξη» αποφαίνεται ο Νίκος Δήμου. Ο Παναγιώτης Κονδύλης συμπληρώνει ότι στην Ελλάδα ο όρος «αστική τάξη» εισήχθη µε την αρνητική σημασία του, δηλαδή ως «ο αντίπαλος της εργατικής τάξης». Η προοδευτική όψη της αστικής τάξης, ως αντιπάλου της αριστοκρατίας και του κληρικαλισμού δεν είναι γνωστή, διότι απλούστατα δεν βιώθηκε ποτέ. Αυτή η απουσία της αστικής τάξης (συνεπώς και της εργατικής τάξης) συνοδεύτηκε από την απαξίωση των αξιών του αστισµού και της νεωτερικότητας.
Τις συγκεκριμένες συνθήκες διαμόρφωσης του νεοελληνικού κράτους και της νεοελληνικής κοινωνίας είχαμε την ευκαιρία να τις διαβάσουμε στο πρόσφατο πεντάτομο έργο για την επανάσταση του 1821 και στη σχετική τηλεοπτική σειρά, υπό την επιστημονική επιμέλεια (και των δυο) του Θάνου Βερέμη.
Πιο συγκεκριμένα, την ανασφάλεια την εξέθρεψαν οι συνθήκες της ύστερης -υπό παρακμή- Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ποιες συνθήκες;
Οι παράγοντες που διαμόρφωσαν την κατακερματισμένη κοινωνία
Ανήκει στα στερεότυπα ο μύθος ότι για το χάλι μας φταίει η Τουρκοκρατία. «Γιατί λοιπόν οι επτανήσιοι που δεν τη γνώρισαν δεν διαφέρουν από τους υπόλοιπους Έλληνες;», αναρωτιέται ο Στέλιος Ράμφος. Γιατί σε χώρες που γνώρισαν Τουρκοκρατία όπως εμείς (π.χ. Ρουμανία ή Βουλγαρία) δεν παρατηρείται η δική μας ανομία που καταστρέφει κάθε προσπάθεια δημιουργίας;
Θα αναπτύξω δυο παράγοντες που πιστεύω πως διαμόρφωσαν αυτή την κατακερματισμένη κοινωνία. Ο πρώτος είναι οι οικονομικές και κοινωνικές συγκυρίες της εποχής της δημιουργίας του ελληνικού κράτους. Αυτές που δημιούργησαν την ανασφάλεια, που με τη σειρά της δημιούργησε τις πελατειακές σχέσεις, για τις οποίες μίλησε πρώτος ο Βαυαρός Friedrich Thiersch, ήδη από το 1832. Ο δεύτερος, που συναρτάται με τον πρώτο, είναι ο ρόλος της θρησκείας, δηλαδή της ορθόδοξης εκκλησίας.
1. Οι οικονομικές και κοινωνικές συγκυρίες: η ανασφάλεια
«Η χώρα αυτή δεν γνώρισε Αναγέννηση, ούτε Μεταρρύθμιση. Δεν απέκτησε ποτέ αστική τάξη» αποφαίνεται ο Νίκος Δήμου. Ο Παναγιώτης Κονδύλης συμπληρώνει ότι στην Ελλάδα ο όρος «αστική τάξη» εισήχθη µε την αρνητική σημασία του, δηλαδή ως «ο αντίπαλος της εργατικής τάξης». Η προοδευτική όψη της αστικής τάξης, ως αντιπάλου της αριστοκρατίας και του κληρικαλισμού δεν είναι γνωστή, διότι απλούστατα δεν βιώθηκε ποτέ. Αυτή η απουσία της αστικής τάξης (συνεπώς και της εργατικής τάξης) συνοδεύτηκε από την απαξίωση των αξιών του αστισµού και της νεωτερικότητας.
Τις συγκεκριμένες συνθήκες διαμόρφωσης του νεοελληνικού κράτους και της νεοελληνικής κοινωνίας είχαμε την ευκαιρία να τις διαβάσουμε στο πρόσφατο πεντάτομο έργο για την επανάσταση του 1821 και στη σχετική τηλεοπτική σειρά, υπό την επιστημονική επιμέλεια (και των δυο) του Θάνου Βερέμη.
Πιο συγκεκριμένα, την ανασφάλεια την εξέθρεψαν οι συνθήκες της ύστερης -υπό παρακμή- Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ποιες συνθήκες;
- Η κατακερματισμένη ιδιοκτησία.
- Η απομόνωση των (κλειστών μοιραία) κοινοτήτων στα ορεινά χωριά, η άνθιση της ληστείας.
- Η ατιμωρησία και η αμνήστευση των ληστών με τη μετατροπή τους σε όργανα του νόμου (αρματωλοί). Αυτή η ατιμωρησία ευνόησε την προσφυγή στην παρανομία και τη ληστεία και όχι τόσο η καταπίεση και η αυθαιρεσία, όπως ήθελε ο σχετικός ευσεβής εθνικός μύθος.
- Οι πελατειακές σχέσεις μεταξύ προκρίτων και υποτακτικών
Η ανασφάλεια, με τη σειρά της, θεοποίησε το νεόκοπο κράτος ως προστάτη των αδυνάτων. Ωστόσο, στην έννοια της προστασίας περιλαμβανόταν και η προστασία των δομών της κοινωνίας από τις πιέσεις του νεόφερτου τότε μηχανισμού της αγοράς και της νεωτερικότητας. Αυτή η διπλή λειτουργία του κράτους επέφερε ιδεολογική σύγχυση μεταξύ δυο εντελώς διαφορετικών εννοιών: εκείνης των νεωτερικών «δικαιωμάτων του ανθρώπου» και εκείνης των συντεχνιακών «κεκτημένων δικαιωμάτων» και των πελατειακών σχέσεων.
Επί πλέον, η παραπάνω ανασφάλεια αποτέλεσε μια σοβαρή παράμετρο της ξενοφοβίας και του αντιδυτικισμού.
2. Η ορθόδοξη θρησκεία και εκκλησία
Όπως έδειξε ο Μαξ Βέμπερ, η θρησκεία παίζει αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτιστικής φυσιογνωμίας κάθε κοινωνίας.
Την εποχή του Βυζαντίου, η ορθόδοξη εκκλησία είχε διαμορφώσει τη βυζαντινή πολιτεία, όπως αναφέρουν οι Βερέμης και Κολιόπουλος ως πολιτεία των περιούσιων χριστιανών, κάτι ανάλογο του Ισραήλ για τους Εβραίους.
Συνέπεια του παραπάνω ήταν μια βαθιά αίσθηση ανωτερότητας που χαρακτήριζε τη στάση των Βυζαντινών απέναντι στους χριστιανούς της Δύσης, ακόμα και όταν -από τον 12ο αιώνα- οι Δυτικοί είχαν να επιδείξουν προφανή υπεροχή σε πολλούς τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Τον ίδιο αιώνα, κατά τον Στέλιο Ράμφο, άρχισε στη Δύση να ωριμάζει η ατομικότητα, ο άνθρωπος, δηλαδή, να μπορεί να επιβιώσει εσωτερικά, ανεξάρτητα από το τι λένε οι άλλοι. Η ορθόδοξη εκκλησία δεν το δέχτηκε. Έτσι, σε μας, η αναγνώριση δεν έρχεται από εμάς τους ίδιους, αλλά από τους άλλους. Συνεπώς, δημιουργείται μια εξάρτηση από τους άλλους και άρα μια ανασφάλεια και καχυποψία απέναντί τους. Αυτή η ανασφάλεια δένει με την προηγούμενη σε μια καθυστερημένη και ανώριμη κοινωνία.
Επί πλέον, η παραπάνω ανασφάλεια αποτέλεσε μια σοβαρή παράμετρο της ξενοφοβίας και του αντιδυτικισμού.
2. Η ορθόδοξη θρησκεία και εκκλησία
Όπως έδειξε ο Μαξ Βέμπερ, η θρησκεία παίζει αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτιστικής φυσιογνωμίας κάθε κοινωνίας.
Την εποχή του Βυζαντίου, η ορθόδοξη εκκλησία είχε διαμορφώσει τη βυζαντινή πολιτεία, όπως αναφέρουν οι Βερέμης και Κολιόπουλος ως πολιτεία των περιούσιων χριστιανών, κάτι ανάλογο του Ισραήλ για τους Εβραίους.
Συνέπεια του παραπάνω ήταν μια βαθιά αίσθηση ανωτερότητας που χαρακτήριζε τη στάση των Βυζαντινών απέναντι στους χριστιανούς της Δύσης, ακόμα και όταν -από τον 12ο αιώνα- οι Δυτικοί είχαν να επιδείξουν προφανή υπεροχή σε πολλούς τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Τον ίδιο αιώνα, κατά τον Στέλιο Ράμφο, άρχισε στη Δύση να ωριμάζει η ατομικότητα, ο άνθρωπος, δηλαδή, να μπορεί να επιβιώσει εσωτερικά, ανεξάρτητα από το τι λένε οι άλλοι. Η ορθόδοξη εκκλησία δεν το δέχτηκε. Έτσι, σε μας, η αναγνώριση δεν έρχεται από εμάς τους ίδιους, αλλά από τους άλλους. Συνεπώς, δημιουργείται μια εξάρτηση από τους άλλους και άρα μια ανασφάλεια και καχυποψία απέναντί τους. Αυτή η ανασφάλεια δένει με την προηγούμενη σε μια καθυστερημένη και ανώριμη κοινωνία.
***
Η θεμελιώδης αντίθεση: Συνύπαρξη και σύγκρουση δυο πολιτισμών
Οι παραπάνω δυο παράγοντες διαμόρφωσαν την κατακερματισμένη ελληνική κοινωνία στην πλειοψηφία του πληθυσμού. Υπήρχε όμως και η μειοψηφία. Εκείνη κυρίως που οι οικονομικές και πολιτισμικές δραστηριότητές της συνδέονταν με τη Δύση (τμήμα των εμπόρων και των λογίων). Αυτό το κομμάτι είχε υιοθετήσει την κουλτούρα που είναι ταυτισμένη με τις αξίες του Διαφωτισμού, της νεωτερικότητας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Παρ’ ότι μειοψηφία, οι εκσυγχρονιστές αυτοί είχαν διοικητικές, διπλωματικές και νομικές γνώσεις και ικανότητες. Παράλληλα, είχαν και την υποστήριξη των Ελλήνων της διασποράς και των ξένων δυνάμεων. Έτσι κατόρθωσαν να επιβάλλουν τον δυτικό τύπο διοικητικής οργάνωσης στο νέο κράτος.
Όμως, η νίκη τους ήταν πύρρεια: οι τοπικοί προύχοντες, μετά από πολύχρονη αντίσταση, αναγκάστηκαν να αποδεχτούν το ξενόφερτο νομικό πλαίσιο. Από την άλλη μεριά όμως αντιστάθμισαν αυτή την ήττα, στελεχώνοντας -ως πλειοψηφία- τις θέσεις-κλειδιά της συνεχώς διογκούμενης κεντρικής δημόσιας διοίκησης. Ο Νίκος Μουζέλης αναφέρει ότι «προς τα τέλη του 19ου αιώνα η Ελλάδα είχε, αναλογικά με τον πληθυσμό της, 7 φορές περισσότερους δημοσίους υπαλλήλους απ’ ό,τι η βιομηχανική Αγγλία». Στη βιομηχανική Αγγλία, οι ίδιες οι ανάγκες της παραγωγής απαιτούσαν αξιοκρατία, και άρα τον σταδιακό μετασχηματισμό των αγγλικών παραδοσιακών/πελατειακών κομμάτων σε μαζικά κόμματα αρχών.
Αυτός ο δυϊσμός, όπως τον ονομάζει ο Νικηφόρος Διαμαντούρος, σε «παρωχημένη» και σε «μεταρρυθμιστική» κουλτούρα, θα συνοδεύσει την πορεία της χώρας μέχρι σήμερα. Η πρώτη είναι η αυτόχθων, εσωστρεφής και εχθρική προς το Διαφωτισμό κουλτούρα, ενώ η δεύτερη είναι εξωστρεφής, που προσπαθεί να εκσυγχρονίσει την κοινωνία και να συγκλίνει με της αναπτυγμένες χώρες της Δύσης.
Στο Μεσοπόλεμο ο Ελευθέριος Βενιζέλος προσπάθησε να «εκσυγχρονίσει» το κόμμα του, αλλά η αντίδραση των βενιζελικών «βαρόνων» που ήλεγχαν τα τοπικά πελατειακά δίκτυα οδήγησε στην πλήρη αποτυχία του εγχειρήματος. Το ίδιο έπαθε αργότερα ο Κώστας Σημίτης.
Τα παραπάνω σημαίνουν ότι η θεμελιώδης αντίθεση στην Ελλάδα δεν ήταν ποτέ και βέβαια δεν είναι και σήμερα ούτε μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, ούτε μεταξύ δεξιάς και αριστεράς, ούτε μεταξύ ιμπεριαλισμού και εθνικής ανεξαρτησίας, όπως θέλουν τα στερεότυπα όχι μόνο της Αριστεράς, αλλά και της δεξιάς. Είναι μεταξύ παρωχημένης και μεταρρυθμιστικής πολιτικής κουλτούρας. Η αντίθεση αυτή περνάει οριζόντια μέσα από όλα τα πολιτικά κόμματα, θολώνοντας το τοπίο και δίνοντας λαβή για παρερμηνείες των πολιτικών πραγμάτων. Ο Φίλιππος Ηλιού παρατηρεί ότι «η ελληνική κοινωνία εξακολουθεί να βρίσκεται αντιμέτωπη με προβλήματα που είχαν ήδη τεθεί στις αρχές του 19ου αιώνα». [βλ. «Ιδεολογικές χρήσεις του Κοραϊσμού»]
Οι παραπάνω δυο παράγοντες διαμόρφωσαν την κατακερματισμένη ελληνική κοινωνία στην πλειοψηφία του πληθυσμού. Υπήρχε όμως και η μειοψηφία. Εκείνη κυρίως που οι οικονομικές και πολιτισμικές δραστηριότητές της συνδέονταν με τη Δύση (τμήμα των εμπόρων και των λογίων). Αυτό το κομμάτι είχε υιοθετήσει την κουλτούρα που είναι ταυτισμένη με τις αξίες του Διαφωτισμού, της νεωτερικότητας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Παρ’ ότι μειοψηφία, οι εκσυγχρονιστές αυτοί είχαν διοικητικές, διπλωματικές και νομικές γνώσεις και ικανότητες. Παράλληλα, είχαν και την υποστήριξη των Ελλήνων της διασποράς και των ξένων δυνάμεων. Έτσι κατόρθωσαν να επιβάλλουν τον δυτικό τύπο διοικητικής οργάνωσης στο νέο κράτος.
Όμως, η νίκη τους ήταν πύρρεια: οι τοπικοί προύχοντες, μετά από πολύχρονη αντίσταση, αναγκάστηκαν να αποδεχτούν το ξενόφερτο νομικό πλαίσιο. Από την άλλη μεριά όμως αντιστάθμισαν αυτή την ήττα, στελεχώνοντας -ως πλειοψηφία- τις θέσεις-κλειδιά της συνεχώς διογκούμενης κεντρικής δημόσιας διοίκησης. Ο Νίκος Μουζέλης αναφέρει ότι «προς τα τέλη του 19ου αιώνα η Ελλάδα είχε, αναλογικά με τον πληθυσμό της, 7 φορές περισσότερους δημοσίους υπαλλήλους απ’ ό,τι η βιομηχανική Αγγλία». Στη βιομηχανική Αγγλία, οι ίδιες οι ανάγκες της παραγωγής απαιτούσαν αξιοκρατία, και άρα τον σταδιακό μετασχηματισμό των αγγλικών παραδοσιακών/πελατειακών κομμάτων σε μαζικά κόμματα αρχών.
Αυτός ο δυϊσμός, όπως τον ονομάζει ο Νικηφόρος Διαμαντούρος, σε «παρωχημένη» και σε «μεταρρυθμιστική» κουλτούρα, θα συνοδεύσει την πορεία της χώρας μέχρι σήμερα. Η πρώτη είναι η αυτόχθων, εσωστρεφής και εχθρική προς το Διαφωτισμό κουλτούρα, ενώ η δεύτερη είναι εξωστρεφής, που προσπαθεί να εκσυγχρονίσει την κοινωνία και να συγκλίνει με της αναπτυγμένες χώρες της Δύσης.
Στο Μεσοπόλεμο ο Ελευθέριος Βενιζέλος προσπάθησε να «εκσυγχρονίσει» το κόμμα του, αλλά η αντίδραση των βενιζελικών «βαρόνων» που ήλεγχαν τα τοπικά πελατειακά δίκτυα οδήγησε στην πλήρη αποτυχία του εγχειρήματος. Το ίδιο έπαθε αργότερα ο Κώστας Σημίτης.
Τα παραπάνω σημαίνουν ότι η θεμελιώδης αντίθεση στην Ελλάδα δεν ήταν ποτέ και βέβαια δεν είναι και σήμερα ούτε μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, ούτε μεταξύ δεξιάς και αριστεράς, ούτε μεταξύ ιμπεριαλισμού και εθνικής ανεξαρτησίας, όπως θέλουν τα στερεότυπα όχι μόνο της Αριστεράς, αλλά και της δεξιάς. Είναι μεταξύ παρωχημένης και μεταρρυθμιστικής πολιτικής κουλτούρας. Η αντίθεση αυτή περνάει οριζόντια μέσα από όλα τα πολιτικά κόμματα, θολώνοντας το τοπίο και δίνοντας λαβή για παρερμηνείες των πολιτικών πραγμάτων. Ο Φίλιππος Ηλιού παρατηρεί ότι «η ελληνική κοινωνία εξακολουθεί να βρίσκεται αντιμέτωπη με προβλήματα που είχαν ήδη τεθεί στις αρχές του 19ου αιώνα». [βλ. «Ιδεολογικές χρήσεις του Κοραϊσμού»]
***
Αίτια της σημερινής επιδείνωσης
Στα χρόνια της μεταπολίτευσης, το φαινόμενο των πελατειακών σχέσεων οξύνθηκε και μαζί του η παραβατικότητα και η ανομία. Σε τέτοιο βαθμό που σήμερα είναι αμφίβολο αν τα φαινόμενα αυτά είναι αντιστρεπτά. Ως κύριους παράγοντες αυτής της όξυνσης έχω εντοπίσει τους παρακάτω τρεις και θα ήμουν ευγνώμων να άκουγα και κάποιον άλλο.
1. Η είσοδός μας στην ΕΟΚ/ΕΕ
Ο δημοσιογράφος της Νew York Times Τόμας Φρίντμαν έκανε μια πετυχημένη παρομοίωση για την επίδραση της ένταξής μας στην πορεία της χώρας μας (Δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή τον περασμένο Ιούλιο):
«Αυτό που μου κάνει εντύπωση στην Ελλάδα, και προσπαθώ να το συλλάβω και να το κατανοήσω, είναι ότι από πολλές απόψεις είναι σαν μία χώρα με πετρελαιοπηγές. Μόνο που οι δικές σας πετρελαιοπηγές ήταν στις Βρυξέλλες και το πετρέλαιο ήταν γερμανικό. Είχε όμως τα ίδια αποτελέσματα. Αντλήσατε χρήματα χωρίς να αναπτύξετε το ανθρώπινο κεφάλαιο, την επιχειρηματικότητα, τη βιομηχανία, την καινοτομία. Αυτό είχε αντιπαραγωγικά αποτελέσματα, διότι προφανώς δεν αξιοποιήσατε αυτό το πετρέλαιο τόσο αποδοτικά όσο θα έπρεπε για να χτίσετε τις βάσεις για τον 21ο αιώνα. Τώρα πρέπει να καλύψετε τη χαμένη απόσταση, και οι άνθρωποι με το πετρέλαιο δεν θέλουν πλέον να το αντλούν. Αυτή είναι λοιπόν η πρόκληση, κάπως έτσι βλέπω την κατάσταση στην Ελλάδα».
2. Το κύμα των μεταναστών βοήθησε στην τζάμπα ευδαιμονία μας, προσφέροντας φτηνή εργατική δύναμη. Επιπλέον ανέδειξε την κλειστή, φοβική και μισαλλόδοξη είναι η κοινωνία μας. Ήταν εύκολο (και εντελώς αδάπανο) να ξεσπαθώνεις εναντίον του ρατσισμού, να κατακεραυνώνεις Νοτιοαφρικανούς και Αμερικάνους – όσο δεν είχες και εσύ «νέγρους».
3. Η κατάρρευση του Τείχους και του Υπαρκτού Σοσιαλισμού άφησε την αριστερή ιδεολογία μετέωρη και ορφανή. Χωρίς χώρα αναφοράς ως αντίπαλο δέος του «ιμπεριαλισμού». Όπως λοιπόν και στην «αδελφή» Σερβία, αλλά και αλλού, ως αντίπαλο δέος του ιμπεριαλισμού θεωρήθηκε το έθνος - κράτος. Έτσι, είδαμε τους κάποτε διεθνιστές αριστερούς να μεταμορφώνονται σε νεο-εθνικιστές ή νέο-ορθόδοξους. Εκεί συναντήθηκαν με την άκρα δεξιά και με την ορθόδοξη εκκλησία.
Στα χρόνια της μεταπολίτευσης, το φαινόμενο των πελατειακών σχέσεων οξύνθηκε και μαζί του η παραβατικότητα και η ανομία. Σε τέτοιο βαθμό που σήμερα είναι αμφίβολο αν τα φαινόμενα αυτά είναι αντιστρεπτά. Ως κύριους παράγοντες αυτής της όξυνσης έχω εντοπίσει τους παρακάτω τρεις και θα ήμουν ευγνώμων να άκουγα και κάποιον άλλο.
1. Η είσοδός μας στην ΕΟΚ/ΕΕ
Ο δημοσιογράφος της Νew York Times Τόμας Φρίντμαν έκανε μια πετυχημένη παρομοίωση για την επίδραση της ένταξής μας στην πορεία της χώρας μας (Δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή τον περασμένο Ιούλιο):
«Αυτό που μου κάνει εντύπωση στην Ελλάδα, και προσπαθώ να το συλλάβω και να το κατανοήσω, είναι ότι από πολλές απόψεις είναι σαν μία χώρα με πετρελαιοπηγές. Μόνο που οι δικές σας πετρελαιοπηγές ήταν στις Βρυξέλλες και το πετρέλαιο ήταν γερμανικό. Είχε όμως τα ίδια αποτελέσματα. Αντλήσατε χρήματα χωρίς να αναπτύξετε το ανθρώπινο κεφάλαιο, την επιχειρηματικότητα, τη βιομηχανία, την καινοτομία. Αυτό είχε αντιπαραγωγικά αποτελέσματα, διότι προφανώς δεν αξιοποιήσατε αυτό το πετρέλαιο τόσο αποδοτικά όσο θα έπρεπε για να χτίσετε τις βάσεις για τον 21ο αιώνα. Τώρα πρέπει να καλύψετε τη χαμένη απόσταση, και οι άνθρωποι με το πετρέλαιο δεν θέλουν πλέον να το αντλούν. Αυτή είναι λοιπόν η πρόκληση, κάπως έτσι βλέπω την κατάσταση στην Ελλάδα».
2. Το κύμα των μεταναστών βοήθησε στην τζάμπα ευδαιμονία μας, προσφέροντας φτηνή εργατική δύναμη. Επιπλέον ανέδειξε την κλειστή, φοβική και μισαλλόδοξη είναι η κοινωνία μας. Ήταν εύκολο (και εντελώς αδάπανο) να ξεσπαθώνεις εναντίον του ρατσισμού, να κατακεραυνώνεις Νοτιοαφρικανούς και Αμερικάνους – όσο δεν είχες και εσύ «νέγρους».
3. Η κατάρρευση του Τείχους και του Υπαρκτού Σοσιαλισμού άφησε την αριστερή ιδεολογία μετέωρη και ορφανή. Χωρίς χώρα αναφοράς ως αντίπαλο δέος του «ιμπεριαλισμού». Όπως λοιπόν και στην «αδελφή» Σερβία, αλλά και αλλού, ως αντίπαλο δέος του ιμπεριαλισμού θεωρήθηκε το έθνος - κράτος. Έτσι, είδαμε τους κάποτε διεθνιστές αριστερούς να μεταμορφώνονται σε νεο-εθνικιστές ή νέο-ορθόδοξους. Εκεί συναντήθηκαν με την άκρα δεξιά και με την ορθόδοξη εκκλησία.
***
Υπάρχει διέξοδος;Η Δράση, στην οποία ανήκω, έχει πρόθεση να οργανώσει εκδήλωση απαντώντας καταφατικά σ’ αυτό το ερώτημα. Ναι, υπάρχει διέξοδος. Αλλά βέβαια υπό προϋποθέσεις. Προϋποθέσεις για τις οποίες όμως προσωπικά δεν είμαι αισιόδοξος. Οι δυο ψυχές μας δεν κατάφεραν τη σύνθεση μέσα σε δυο αιώνες που συνυπάρχουν. Δε βλέπω πώς θα μπορέσουν στο μεσοπρόθεμο μέλλον τουλάχιστον να το πετύχουν.
Ανήκω λοιπόν σε αυτούς που πιστεύουν ότι το μόνο που θα μπορούσε να μας δώσει μακροπρόθεσμη διέξοδο είναι η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση: να μας αναλάβουν οι εταίροι μας, όπως μια κυβέρνηση αναλαμβάνει μια προβληματική επαρχία της χώρας. Να δημιουργήσουν και στην Ελλάδα συνθήκες ευνομίας, στις οποίες οι έλληνες που ζουν στις χώρες τους λειτουργούν άριστα, δεν είναι μάλιστα λίγες οι φορές που διαπρέπουν. Με άλλα λόγια, το πρόβλημα της κοινωνίας μας δεν είναι η έλλειψη παιδείας, όπως πολλές φορές ακούγεται. Είναι πρόβλημα διαμόρφωσης ενός κατάλληλου πλαισίου που ευνοεί την ανάπτυξη.
Ωστόσο, η σημερινή Ευρώπη βρίσκεται αντιμέτωπη με τη δική της κρίση. Κρίση οικονομική και κρίση ανασφάλειας. Οι Ευρωπαίοι ευρωσκεπτικιστές ολοένα αυξάνονται και η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση δείχνει να απομακρύνεται. Απομακρύνεται; Πιθανόν η κρίση να την οδηγήσει σε πιο σφιχτούς δεσμούς. Προσωπικά το εύχομαι.
Βραχυπρόθεσμα, αν το ένστικτο αυτοσυντήρησης της κοινωνίας λειτουργήσει και δώσει την εξουσία στις μειοψηφικές εκσυγχρονιστικές δυνάμεις, μπορούμε να βγούμε από το αδιέξοδο. Μέχρι η πλειοψηφία της «καθ’ ημάς Ανατολής» επικρατήσει εκ νέου και η ιστορία της χώρας μας να κάνει τον επόμενο κύκλο της.
Ευχαριστώ.
No comments:
Post a Comment